ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ  ΤΟ 19^ο  ΑΙΩΝΑ

1. ΕΜΠΟΡΙΟ

Εμπόδια για την εμπορική κίνηση κατά το 19^ο αιώνα’

α) μικρά οικονομικά μεγέθη της χώρας

β) περιορισμένη αγοραστική δυνατότητα πολιτών

γ) απουσία μεγάλων παραγωγικών μονάδων

α-γ σύνδεση και άμεση εξάρτηση ελληνικού εμπορίου 19^ου αι. με το εξωτερικό è ως το 1913 το ελληνικό εμπόριο παθητικό ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο.

Βέβαια, το εμπόριο σημαντικό’

α) αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος της χώρας

β) σηματική πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία (φόροι τελωνείων)

F Διεύρυνση Ελλάδας è ανάπτυξη εμπορίου, το οποίο αφορούσε κυρίως γεωργικά προϊόντα

Εξαγωγές΄ δεκαετία 1900-1910 3/4 γεωργικά προϊόντα (σταφίδα, ελαιόλαδο, κρασί, βαμβάκι, καπνός) αλλά και μεταλλευτικά (μόλυβδος, μαγγανιούχα μεταλλεύματα, σμύριδα, θηραϊκή γη)

Εισαγωγές’1/3 αγροτικά προϊόντα (καλυψη επισιτιστικών αναγκών -δημητριακά), βιομηχανικά -υφάσματα, νήματα αλλά και ξυλεία, χημικά και μηχανήματα

F Ανάπτυξη εμπορικών δεσμών με χώρες της Δ. Ευρώπης (Αγγλία, Γαλλία, Βέλγιο. F Ασήμαντες οι εμπορικές σχέσεις με Οθωμανική αυτοκρατορία.

F Η ελληνική εμπορική δραστηριότητα επεκτείνονταν και σε περιοχές γύρω από την Ελλάδα (Ν. Ρωσία, στις χωρες από όπου διέρχεται ο Δούναβης -Ρουμανία, Βουλγαρία- Κων/πολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια)

2.     ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ

18^ος αι. σημαντική εμπορική και ναυτιλιακή κίνηση εξαιτίας

α) έξοδος Ρωσίας στη Μαύρη Θαλασσα è ανάπτυξη εμπορίου στην περιοχή με τα λιμάνια της Μεσογείου

β) συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή

γ) Γαλλική επανάσταση και Ναπολεόντιοι πόλεμοι

δ) διάσπαση ηπειρωτικού αποκλεισμού που είχε επιβάλλει το αγγλικό ναυτικό στα γαλλικά λιμάνια

ε) εξαφάνιση γαλλικών πλοίων από την Αν. Μεσόγειο

F Ελληνική επανάσταση επέφερε παρακμή στο ελληνικό εμπόριο (μετατροπή πλοίων σε πολεμικά, καταστροφή ή παρακμή σημαντικών παραδοσιακών λιμανιών -Ψαρά, Γαλαξίδι- κλείσιμο των εμπορικών δρόμων)

F Ανάδειξη νέων εμπορικών κέντρων (Σύρος è θέση στο κέντρο του Αιγαίου, στους                         εμπορικούς δρόμους Στενών και Μαύρης Θάλασσας και Μεσογείου)

Επίσης, σημαντική η παρουσία και η δραστηριότητα του παροικιακού ελληνισμού στα λιμάνια της περιοχής -Ν. Ρωσία, Κων/πολη, Σμύρνη, Αίγυπτο, Δούναβης- συνέβαλε στην ανάπτυξη τους εμπορίου.

19^ος αι. ανοδική πορεία è ατμόπλοια

                                        è κατασκευή λιμανιών

                                        è κατασκευή φάρων

Δύσκολη η ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας

α) ναυπήγηση και συντήρηση ατμόπλοιων ανέτρεψε τις παραδοσιακές εφοπλιστικές σχεσεις è αναζήτηση κεφαλαίων από ΕΤΕ, και ισχυρά επιχειρηματικά σχήματα

β) περιορισμένη διαθεσιμότητα κεφαλάιων, επιχειρηματικός κίνδυνος

Αισθητη η παρουσία της την τελευταία δεκαετία του 19^ου è κυριαρχία Ελλήνων στο Δούναβη

è εμπορική κίνηση του Δούναβη, που εκμεταλλεύτηκαν οι Ελληνες έμποροι

Α’  Παγκόσμιος è κρίση ελλ. εμπορικού στόλου è ξεκίνημα από την αρχή

Δ. ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΗ ΟΡΩΝ ΚΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ

Απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές: Παραγωγικές δομές θεωρούμε τα στοι­χεία εκείνα στα οποία στηρίζεται η παραγωγή, δηλαδή τον τρόπο καλλιέργειας (εργαλεία και μέθοδοι), τον τρόπο μεταποίησης των προϊόντων (βιομηχανικός εξοπλισμός, μέθοδοι και οργάνωση της μεταποίησης), τις μεταφορές και τη δια­κίνηση των προϊόντων κτλ. Όταν οι παραγωγικές δομές είναι απαρχαιωμένες, τότε τα εργαλεία, οι μέθοδοι καλλιέργειας και μεταποίησης και οι μεταφορές δεν έχουν εξελιχθεί. Για παράδειγμα, στη γεωργία χρησιμοποιείται το άροτρο και όχι τα γεωργικά μηχανήματα- φυσικά λιπάσματα και όχι χημικά- στη βιο­μηχανία η επεξεργασία και η μεταποίηση των προϊόντων, όπως η παραγωγή λαδιού και αλεύρου, γίνεται με τους παραδοσιακούς τρόπους και στις χερσαίες μεταφορές έχουμε τη χρησιμοποίηση ζώων και υποτυπώδες οδικό δίκτυο.

To 1864 προστέθηκαν τα Ιόνια νησιά και το 1881 η Θεσσαλία: Τα Ιόνια νη­σιά βρίσκονταν υπό την κατοχή της Αγγλίας, η οποία τα παραχώρησε στην Ελλάδα με την άνοδο στο θρόνο του βασιλιά Γεωργίου του Α'. Η Θεσσαλία, που βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή, παραχωρήθηκε στην Ελλάδα με το Συνέδριο του Βερολίνου (1881), το οποίο ανέτρεψε τις αποφάσεις της Συνθήης του Αγίου Στεφάνου (1878). Η Συνθήκη αυτή, αποτέλεσμα της ήττας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878, προέβλεπε τη δημιουργία μιας Μεγάλης Βουλγαρίας.

Η αγρανάπαυση: Για να μην εξαντλείται το έδαφος από τη συνεχή καλλιέργεια, ένα μέρος των χωραφιών κάθε χρόνο δεν καλλιεργείται.

Δημογραφική εξελιξη: Οι μεταβολές (αυξομειώσεις) του πληθυσμού. Εδώ, προ­φανώς, με τον όρο εννοείται η αύξηση του πληθυσμού.

Σε περίοδο αστάθειας... η καταστροφή: Η έλλειψη πλεονάσματος έκανε τη χώρα εξαιρετικά ευαίσθητη στις δυσμενείς συγκυρίες. Όταν δηλαδή διακο­πτόταν ο κανονικός ρυθμός της οικονομικής ζωής για διάφορους λόγους, ό­πως π.χ. κατά το ναυτικό αποκλεισμό του 1854, αποκαλυπτόταν η οικονομική αδυναμία της χώρας, η οποία εξαρτιόταν, σε ό,τι αφορά τον επισιτισμό, από τις εισαγωγές σιτηρών (βλ. και σελ. 20 του σχολικού βιβλίου).

3.     ΔΙΑΝΟΜΗ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΤΗΜΑΤΩΝ

Εθνικές γαίες[1]’ όσες ανήκαν πριν την επανάσταση στο Σουλτάνο, σε τουρκικά θρησκευτικά ιδρύματα ή σε Τούρκους αξιωματούχους ή ιδιώτες, που έφευγαν από όπου επικρατούσε η επανάσταση’ αυτά τα κτήματα οι αντιπρόσωποι του έθνους τα ανακήρυξαν εθνική περιουσία σύμφωνα με το επαναστατικό δίκαιο.

F Εκταση’ 4 - 10 εκατ. στρέμματα

F Μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν

α) υποθήκευση για τη σύναψη δανείων

β) εκποίηση πρωτα των φθαρτών και, αν οι αναγκες το απαιτούσαν, να εκποιηθούν και τα άφθαρτα.

γ) ως εγγύηση για την ίδρυση εθνικης χρηματιστικής τράπεζας ή ως κάλυψη για την έκδοση χαρτονομίσματος.

Δυσκολίες για τη διανομή των Εθνικών γαιών

α) δικαιώματα καλλιεργητών για  εκμετάλλευση από τα προεπαναστατικά χρόνια è ισχυρά δικαιώματα ιδιοκτησίας è δύσκολο για το κράτος να τους ζητήσει να εξαγοράσουν τη γη με υψηλό τίμημα

β) δύσκολη η εξαγορά της γης αφού εξαιτίας του οθωμανικού δικαίου δεν υπήρχαν ξεκάθαροι τίτλοι ιδιοκτησίας παρά μόνο επάλληλα δικαιώματα στη γη

γ) κτήματα στην περιοχή της Ρούμελης και της Εύβοιας (δεν ήταν οι περιοχές αυτές στον έλεγχο των επαναστατών) αγοράστηκαν απευθείας από τους ιδιώτες σε χαμηλή τιμή è το κράτος έχανε έσοδα από τη μη διαμεσολάβηση

δ) καταπατήσεις γαιών σε περιοχές με  αμφισβητούμενη ιδιοκτησία

ε) ατασθαλίες, εξαιτίας της διαφορετικής νοοτροπίας στο χειρισμό της έγγειας γης’ η Οθωμανική αυτοκρατορία χρησιμοποιούσε το οθωμανικό δίκαιο σε αντίθεση με το ελληνικό κράτος που χρησιμοποιούσε το βυζαντινορωμαϊκό

Πολυτεμαχισμός των εθνικών γαιών σε μικρες ή μεσαίες ιδιοκτησίες è έλλειψη κεφαλαίων και επιθυμία για απόκτηση ακίνητης περιουσίας στις πόλεις

 

Αντιμετώπιση προβλήματος

Νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870 - 1871

Στοχοι’

α) εξασφάλιση επιβίωσης των ακτημονων χωρικών με την παραχώρηση γης

(οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν αν αγοράσουν γη με ανώτατο όριο 80 στρεμ. για ξηρικά εδάφη, 40 για αρδευόμενα)

β) εξασφάλιση εσόδων με την εκποίηση εθνικών γαιών

            Οι στόχοι αντιφατικοί μεταξύ τους, πέτυχε σε ικανοποιητικό βαθμό ο πρώτος

1833- 1870 600.000 στρεμ.

1870 - 1911 διανομή 2.600.000 στρεμ. σε 370.000 παραχωρητήρια è φιλοδοξίες ή δυνατότητες αγροτών περιορισμένες και μεγάλος πολυτεμαχισμός.

F Εσοδα’ μόνο το 50% του αντιτίμου των παραχωρημένων εκτάσεων εισέπραξε το κράτος

4.  ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΟΡΥΧΕΙΩΝ

Απουσία βαριάς βιομηχανίας è περιορίζει το ενδιαφέρον για εκμετάλλευση του υπεδάφους. Οι όποιες δραστηριότητες εντάσσονται είτε στο χώρο των εξαγωγών (μεταλλευτικά προϊόντα στις βιομηχανικές χώρες της Δυσης) είτε σε περιορισμένες τοπικές ανάγκες.

F Υπήρχε ικανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων, σε μικρες όμως ποσότητες.

Η συστηματική εκμετάλλευση τους άρχισε τη δεκαετία του 1860 με νομοθεσία που επέτρεπε την «εκχώρηση» μεταλλευτικών προϊόντων με ευνοϊκούς όρους σε συνδυασμό με την κατασκευή μεγάλων έργων (διώρυγα Σουέζ) στην Αν. Μεσόγειο.

F ΛΑΥΡΙΟ. 1866 μία γαλλοϊταλική εταιρεία αρχίζει την εξαγωγη μεταλλευμάτων (αργύρου και μολύβδου)

F Άλλες εκμεταλλεύσεις Μηλος (θειάφι), Ναξος (σμύριδα), Θήρα (θηραϊκή γη, μάρμαρο, αλυκές.

5.     ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Ιδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων για

α) εξυπηρέτηση κυβερνητικών

β) διαχείριση κρατικού δανεισμού

γ) έκδοση χαρτονομίσματος

δ) λύση στο χρόνιο πρόβλημα των πιστωτικών αναγκών

α-δ εξασφάλιση των απαραίτητων κεφαλαίων στις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες με όρους οργανωμένης αγοράς και όχι τοκογλυφίας

Το πιστωτικό σύστημα στην αρχή σε πρωτόγονη κατάσταση και στηρίζονταν στο εμπόριο των αγροτικών προϊόντων, ενώ ο δανεισμός δημιουργούσε προϋποθέσεις εκμετάλλευσης. Το κράτος υπολόγιζε στο τραπεζικό σύστημα και αποθάρρυνε τα ελληνικά κεφάλαια του εξωτερικού

F 1841 Ιδρυση ΕΤΕ

Τα κεφάλαια προήλθαν κυρίως από το εξωτερικό. Κύριοι μετοχοι ο Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20%), έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς, ξένες προσωπικότητες της οικονομικής και πολιτικής ζωής.

Πλεονέκτημα της η δυνατότητά της να εκδίδει χαρτονομίσματα για λογαριασμό του ελληνικού κράτους.

Επέκτασή της και σε άλλες πόλεις (Ερμούπολη, Πάτρα)

Από τη δεκαετία 1860 πολλαπλασιάζονται οι τράπεζες (Ιονική, Ηπειροθεσαλλίας, Γενική Πιστωτική, βιομηχανικής Πίστεως)

6.     ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

19^ος αδιέξοδο για την ανάπτυξη της ελλ. βιομηχανίας’ μικρή η σχέση της με τις βιομηχανίες των ανεπτυγμένων Ευρωπαϊκών χωρών. Εμφαση στις βιομηχανικές μονάδες των αγροτικών προϊόντων (αλευρόμυλοι, ελαιοτριβεία, κλωστήρια).

Μικρη αλλά πρόσκαιρη ανακαμψη το 1870 με την ιδρυση περισσοτέρων από 100 βιομηχανικών μονάδων.

Αιτια στασιμότητας

μικρη έκταση εγχώριας αγοράς

πίεση εισαγόμενων προϊόντων

έλλειψη φθηνού και εξειδικευμένου προσωπικού

Τα τελευταία χρόνια του 19^ου και στις αρχές του 20ου αι. εχουμε δυναμική ανάπτυξη της βιομηχανίας με τάσεις ανάπτυξης και της βαριάς (ναυπηγικη,  τσιμεντοβιομηχανία, μεταλλουργία)

Αδυναμίες

·         ελλειψη κεφαλαίων

·         διασπορά δραστηριοτήτων

·         περιορισμένη οικονομική ανάπτυξη

·         έλλειψη πρώτων υλών

·         χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών

·         έλλειψη γενικής και τεχνικής παιδείας è ελλιπής κατάρτιση è αδυναμία εφαρμογής καινοτομιών και τεχνολογικής εξέλιξης.

Τα δεδομένα άλλαξαν μετά το 1912-13 με την ενσωμάτωση μεγάλων εκτάσεων και πληθυσμών. Και πάλι όμως εξαιτίας των αδυναμιών της η βιομηχανία παρέμεινε προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες

7.     ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΡΓΑ

Στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος (1830) δεν υπήρχαν έργα υποδομής. Παρά την επιθυμία της διοίκησης για ανασυγκρότηση της χώρας, η έλλειψη οικονομικών πόρων αλλά και η επιβάρυνση του δημοσίου χρεους εξαιτίας των δανείων που είχαν συναφθεί κατά τη διάρκεια του Αγώνα δυσχέραιναν τα έργα υποδομής.

Οδικό δίκτυο

Στις χερσαίες συγκοινωνίες δεν εκδηλώθηκε ιδιωτικό ενδιαφέρον, γιατι το κέρδος ήταν περιορισμένο. Το κενό προσπαθησε να καλύψει το κράτος ανεπιτυχώς γιατι α) έλειπαν τα αναγκαία κεφάλαια β) ο τρόπος που επιλέχτηκε (αγγαρείες) δεν ήταν αρεστός.

            Η διεύρυνση του οδικού δικτύου αποτέλεσε την πρώτη προτεραιότητα.

Παράγοντες προώθησης: α) οικονομική ανάπτυξη  β) γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης  γ) δημιουργία κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων  δ) ανάπτυξη εσωτερικού εμπορίου.

Ανασταλτικοί παράγοντες: α) μεγάλο κόστος κατασκευής εξαιτίας του ορεινού χαρακτήρα της χώρας   β) «ανταγωνισμός των θαλάσσιων συγκοινωνιών

Αλλα δημόσια έργα

1.  Αποξήρανση λιμνών και ελών.  (Αποξήρανση Κωπαϊδας) Θετικά: απέδωσε μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις   β) συνέβαλε στην καταπολέμηση της ελονοσίας

2.  Διάνοιξη διώρυγας Κορίνθου (1881 - 1893)

3.     Διάνοιξη πορθού Ευρίπου

8.   ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΙ

            Ευρώπη και σιδηρόδρομος     Η σημαντικότερη αλλαγή που επέφερε η βιομηχανική        επανάσταση στα ανεπτυγμένα κράτη ήταν η γενίκευση της χρήσης του σιδηροδρόμου. Το θετικό ήταν ότι με τη χρήση του ήταν δυνατή η μεταφορά μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος σε μεγάλες αποστάσεις. Ο σιδηρόδρομος υπήρξε η βάση για:

α) την εξάπλωση της βιομηχανικής επανάστασης

β) δημιουργία μεγάλων πόλεων, αφού εξασφάλιζε τρόφιμα, πρώτες ύλες και διάφορα προϊόντα

ΕΛΛΗΝΙΚΑ  ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

 ΔΙΚΤΥΟΥ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΟΥ

Οι συζητήσεις άρχισαν περίπου το 1835, αλλά η έλλειψη κεφαλαίων καθιστούσε δυσχερή την υλοποίηση του προγράμματος. Επειδή  δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για μεγάλη οικονομική απόδοση του σιδηροδρομικού δικτύου η προσέλκυση κεφαλαίων από το εξωτερικό αλλά και από την Ελλάδα παρέμεινε μικρή. Ανασταλτικός ήταν και  ρόλος των θαλάσσιων συγκοινωνιών

·      ΩΣ ΤΟ 1880   Η μόνη σιδηροδρομική γραμμη μήκους 9 khm ήταν αυτή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά.

Σε άλλες χώρες κατασκευαζόταν σιδηροδρομικός άξονας που ξεκινούσε από την Κ. Ευρώπη και κατευθυνόταν στην Κων/πολη, την Ινδία, το Πρίντεζι.

·      ΜΕΤΑ ΤΟ 1880   Οι κυβερνήσεις με πρωθυπουργό τον Χαρίλαο Τρικούπη κατέβαλαν αξιότιμες προσπάθειες για κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου το οποίο θα συνδεόταν με τους διεθνείς άξονες.. Ετσι το δίκτυο ολοκληρώθηκε μετά το 1880. Τη περίοδο της πρωθυπουργίας του Χ. Τρικούπη (1882 -1892) κατασκευάστηκαν 900 khm σιδηροδρομικού δικτύου, το οποίο ολοκληρώθηκε μετά από τα οικονομικά προβλήματα το 1909.  Το πρόβλημα για τους ελληνικούς σιδηροδρομους ήταν το πλάτος της γραμμής’ στην Ελλάδα ήταν 0,96 μ. ενώ με τις διεθνείς προδιαγραφές  έπρεπε να είναι 1,56 μ. ð εμπόδιο στην ανάπτυξη κάθε φιλόδοξου προγράμματος.

·      ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ     Τη δαπάνη κάλυψε το ελληνικό κράτος με δανεισμό από ξένα ιδρύματα και σε μικρότερο ποσοστό (30%) οι ιδιώτες. Δεν επέφερε όμως τα αναμενόμενα έσοδα και τελικά διακόπηκε υη εισροή επενδύσεων στο χώρο των σιδηροδρόμων.

·      ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ  

Συνέβαλε αποφασιστικά στις συγκοινωνίες και στη μεταφορά προϊόντων. Σε εμπόλεμες περιόδους διευκόλυνε τη μεταφορά στρατευμάτων και υλικών.

Δεν κατάφερε να επιφέρει ανάπτυξη και εκβιομηχάνιση του κράτους, αφού ήταν ανέφικτο να επιφέρει αλλαγές στις κοινωνικές και οικονομικές δομές που ήταν απαραίτητη προϋπόθεση

9.  ΕΘΝΙΚΑ   ΔΑΝΕΙΑ

ΛΟΓΟΙ ΣΥΝΑΨΗΣ  ΔΑΝΕΙΩΝ

Ο δανεισμός κρίθηκε απαραίτητος από τα χρόνια της Επανάστασης, αφού το κράτος δεν έιχε πηγές εσόδων και υπήρχαν φοβερές καταστροφές. Η χωρα σύναψε δάνεια

α)  κατά τη διάρκεια της Επανάστασης[2]

β)  κατά την άφιξη των Βαυαρών (1832), αφού οι Βαυαροί αρνήθηκαν την αποπληρωμή των χρεών της Επανάστασης, γεγονός που οδήγησε τη χώρα σε οικονομική απομόνωση

γ) Οι ρυθμοί ανάπτυξης που επιταχύνθηκαν μετά το 1860

δ) Τα περιορισμένα έσοδα και τα έκτακτα έξοδα από τις συνεχείς κρίσεις δεν διευκόλυναν την εξοικονόμηση κεφαλαίων για επενδύσεις.

Οι ανάγκες για νέο δανεισμός (1880) μετάβαλαν την οικονομική ισορροπία  (τα έσοδα μικρότερα από τα έξοδα για την αποπληρωμή των δανείων)

ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΧΡΗΜΑΤΩΝ ΑΠΌ ΤΑ ΔΑΝΕΙΑ

·      Κάλυψη των ελλειμάτων των προϋπολογισμών και των δαπανών για τις στρατιωτικες κινητοποιήσεις και τους εξοπλισμούς.

·      Μεγάλο μέρος διατέθηκε για την αποπληρωμή παλαιών δανείων

·      Μικρό μέρος αξιοποιήθηκε για επενδύσεις και έργα

10. ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΟΥ 1893 ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ

Το 1893 η Ελλάδα δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες των δανείων και ζήτησε να επαναδιαπραγματευτεί το δημοσιο χρέος της.. Η «πτώχευση» αυτή δεν ήταν το μοναδικό φαινόμενο στην Ευρώπη. Οι διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μεχρι το 1897, ώσπου η ήττα στον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο δημιούργησε νέα κατασταση.

ΕΠΙΒΟΛΗ ΔΟΕ

Η χώρα οδηγήθηκε σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ) και οι πιστώτριες χώρες (Αγγλία, Γαλλια, Γερμανία, Αυστρία, Ιταλία, Ρωσία) επέβαλαν έλεγχο στα έσοδα από το αλάτι, το φωτιστικό πετρέλαιο, τα σπίρτα, τα παιγνιόχαρτα, το χαρτί των τσιγάρων, τα έσοδα από την εξόρυξη της σμύριδας της Ναξου, το φόρο καπνού κ.α.

Στόχοι

Τα έσοδα ανερχόταν σε 28 - 30 εκατ. δρχ.

α) καταβολή αποζημίωσης προς την Οθωμανική αυτοκρατορία  (92 εκατ. δρχ)

β) αποπληρωμή χρεών

Η επιτροπή ξεκίνησε τις εργασίες το 1898, κάλυψε τις τρέχουσες ανάγκες με νέο δάνειο και στη συνέχεια βοήθησε στην ανάπτυξη της χώρας, παίζοντας το ρόλο του συμβούλου.

            Αποτελέσματα

Φάνηκαν σύντομα και ήταν θετικά

α) αύξηση της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας με την εγγύηση των Δυνάμεων

β) αποτελεσματικότερη ενεργοποίηση των κρατικών μηχανισμών εξαιτίας των ελέγχων που διεξάγονταν.

Από α & β ð μικρό πλεόνασμα των οικονομικών το 1910 παρά τη σταφιδική κρίση και τις ανάγκες αποπληρωμής των χρεών. ð δυνατότητα μεταρρυθμίσεων από Βενιζέλο και σωστή προετοιμασία της χώρας για τους Βαλκανικούς πολέμους.

ΤΟ ΕΞΩΕΛΛΑΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Οι εκτός των συνόρων Ελληνες

Το 19^ο οι Ελληνες του εξωτερικού είχαν αναπτύξει εμπορικές δραστηριότητες σε περιοχές της Μεσογείου, της Μαύρης Θάλασσας, στην Αίγυπτο, στη Ν. Ρωσία, στις εκβολές του Δούναβη και στην Κων/πολη, οι οποίες είχαν μεγάλη σημασία για το ελληνικό κράτος.

Σχέσεις των Ελλήνων της διασποράς με την Ελλάδα      

            Δεν ήταν τόσο καλές Μέχρι τη δεκαετία του 1870, εποχή υψηλών αποδόσεων της ευρωπαϊκής οικονομίας, υπήρξαν αρκετές ευκαιρίες για οικονομική ανάπτυξη στην Ευρώπη και ελάχιστοι Ελληνες της διασποράς εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μετά την επανάσταση. ð η Ελλάδα δεν είχε οικονομικό ενδιαφέρον για τους ομογενείς

Ευνοϊκές συνθήκες ανάπττυξης στην Οθωμανική αυτοκρατορία

            Ενταση συζητήσεων για προσέλκυση ομογενειακών κεφαλαίων στην Ελλάδα, όταν:

α) αλλάζει η δυναστεία και οι συνταγματικοί θεσμοί

β) υπάρχει εδαφική επέκταση ð προσάσρτηση Επτανήσου

γ) υπάρχει κόστος εξαιτίας της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του 1866- 1668

Οικονομική ζωή και συνθήκες στη Οθωμανική Πύλη

            Οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1856) σε συνδυασμό με τις καλύτερες οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν  παρείχαν ευνοϊκότερες συνθήκες από τις  αντίστοιχες ελληνικές.

Στροφή Ομογενών στην Ελλάδα

Οι πρώτες ενδείξεις συνεργασίας φάνηκαν τη δεκατεία 1870, ύστερα από την κρίση του 1873, η οποία περιόρισε την απόδοση των κεφαλαίων  και κατέστησε επιτακτική τη μεταφορά τους ανατολικότερα (προς Ελλάδα)

Τοποθέτηση ομογενειακών κεφαλάιων στο ελληνικό κράτος

            Αρχικά οι ομογενείς τοποθέτησαν τα χρήματά τους σε ακίνητα ð κατασκευη λαμπρών νεοκλασικών έργων σε περιοχές της Αθήνας. Η είσοδος αυτών των κεφαλαίων στην ελληνική αγορά είχε ως στόχο την απόδοση υψηλών κεφαλαίων ð πώληση τσιφλικιών της Θεσσαλία μετά το 1881 από τους Οθωμανούς στους Ελληνες. Ακολούθησαν και άλλες επικερδείς τοποθετήσεις σε μεταλλευτικές δραστηριότητες, στο εμπόριο, σε δημόσια έργα.

Χαρακτηριστικά επενδύσεων

            α) Ευκαιριακός χαρακτηρας

            β) ρευστότητα

            Κύριο μέλημα η δυνατότητα γρήγορης απόσβεσης των επενδύσεων και η επανεξαγωγή των κεφαλαίων σε άλλες επικερδέστερες τοποθετήσεις. Το γεγονός αυτό ενθάρρυνε και η εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής. Γενικά το φαινόμενο δεν ήταν μόνο ελληνικό αλλά στην Αν. Μεσόγειο το κεφάλαιο είχε πάντα κερδοσκοπικό χαρακτήρα

20ος αιώνας και συγκέντρωση κεφαλαίων στην Ελλάδα

α) Κϊνημα των Νεότουρκων[3]

β) Βαλκανικοί πόλεμοι

γ) Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος

δ) πολιτική αλλαγή στη Ρωσία[4]

α-δ ð διέκοψαν τις οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων στην Αν. Μεσόγειο  ð μεταφορά των επενδύσεων στην Ελλάδα

Αν και δεν οδήγησαν αυτόματα σε ανάπτυξη, η παρουσία τους υπήρξε σημαντική γιατί:

α) ενίσχυσε τη ρευστότητα

β) κάλυψε την έλλειψη κεφαλαίων

γ) συνέβαλε θετικά στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας

Μεσοαστοί της διασποράς

Οι Ελληνες του εξωτερικού δεν όλοι κεφαλαιούχοι΄ η πλειοψηφία ήταν μικροαστοί, κυρίως μετανάστες, οι οποίοι  έστελναν μέρος του εισοδήματος τους στις οικογένειές τους στην Ελλάδα.

ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ

·      Κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα οι Ελληνες ομογενείς κυριαρχούσαν οικονομικά σε πολλές περιοχές της Αν. Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας

·      Οι Ελληνες της διασποράς δεν είχαν ιδιαίτερες οικονομικές σχέσεις με το ελληνικό κράτος.

·      Με τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1856) δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για τους Ελληνες κεφαλαιούχους να επενδύσουν τα χρήματα τους

·      Οι μεγάλες ανακατατάξεις που σημειώθηκαν στην περιοχή γύρω από τον Εύξεινο Ποντο και την Αν. Μεσόγειο κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα ώθησαν τους Ελληνες της διασποράς να αναπτύξουν οικονομικές δραστηριότητες στο ελληνικό κράτος

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ    ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ   ΕΠΙΛΟΓΗΣ

1.  Η «Μεγάλη Ιδέα» ήταν

α)  το συνολο των μέτρων για την οικονομική αναστηλωση του κράτους

β) εθνικιστική οργάνωση με έδρα την Αθήνα

γ) η αρχή των αγροτικών μεταρρυθμίσεων

δ) μια εθνική ιδεολογία που σκοπό είχε τη διεύρυνση των συνόρων του ελληνικού κράτους

2.  Το 1864 στην ελληνική επικράτεια προστέθηκαν

α) Τα Δωδεκάνησα

β) Οι Βόρειες Σποράδες

γ) Τα Ιόνια νησιά

δ) Οι Κυκλάδες

3.  Η εμπορική δραστηριότητα των Ελλήνων δεν περιοριζόταν μόνο μέσα στα σύνορα της ελληνικής επικράτειας, γιατι:

α) Η Eλάδα είχε υπογραψει συμφωνίες με ισχυρά κράτη της Δ. Ευρώπης

β) Η Ελλάδα είχε στην κατοχή της μεγάλο αριθμό πλοίων

γ) Υπήρχαν ισχυρές παροικίες στην ευρύτερη περιοχή της Αν. Μεσογείου

δ) Η Ελλάδα ήταν παραδοσιακά εμπορική δύναμη

4.  Η ίδρυση τραπεζικού συστήματος στην Ελλάδα

α) θα εξυπηρετούσε τη διαχείριση του κρατικού δανεισμού

β) θα προωθούσε την εκδοση χαρτονομίσματος

γ) θα εξασφάλιζε κεφάλαια με όρους οργανωμένης αγοράς

δ) το α και β

ε) το β και γ

στ) όλα τα παραπάνω

5.  Οι μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων του Βενιζέλου βοηθήθηκαν από

α) τη μεγάλη ανάπτυξη της βιομηχανίας

β) τη συναίνεση όλων των πολιτικών φορέων της χώρας

γ) τις θετικές εξελίξεις των ενεργειών του ΔΟΕ

δ) την απαίτηση των αστικών τάξεων για αναβάθμιση του ελληνικού εμπορίου

6.  Η αναζήτηση πεδίων επιχειρηματικής δραστηριότητας στην Αν. Μεσόγειο για τους Ελληνες της διασποράς, στη δεκαετία του 1870 οφειλόταν

α) στη μείωση των αποδόσεων των ευρωπαϊκών κεφαλάιων

β) στο ότι η Αν. Μεσόγειος ήταν αναξιοποίητη αγορά

γ) στην ισχυρή παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή

δ) στην ύπαρξη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η οποία αποτελούσε μαζί με το ελληνικό κράτος παράγοντες σταθερότητας στην περιοχή

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ   ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ

1.    σταφιδική κρίση	a)    αναζήτηση ευκαιριών
2.    μετακίνηση πληθυσμού στις πόλεις	b)   διεύρυνση συνόρων
3.    αγρανάπαυση	c)    μετανάστευση υπεραντλαντική
4.    Μεγάλη  Ιδέα	d)   βελτιωση απόδοσης καλλιεργειών
5.    ελληνικό εμπόριο το 19ο αιώνα	e)    ανάπτυξη εμπορίου και ναυτιλίας
6.    εξαγωγές	f)    αγροτικά προϊόντα
7.    συνθήκη Κιουτσούκ - Καϊναρτζή	g)   παρακμή εμπορίου
8.    επανάσταση το 1821	h)   εισαγωγές
9.    Γεώργιος Σταύρου	i)     ανάπτυξη σιδηροδρομικού δικτύου
10.Σπυρίδων Τρικούπης	j)     σύναψη δανείων
11.Γαλλική Εταιρία	k)   Εθνική Τράπεζα
12.Οθωνας	l)     διώρυγα Κορίνθου
13.πτώχευση 1893	m) αποζημιώσεις
14.σταφιδική κρίση	n)   τοκοχρεωλύσια
15.ΔΟΕ	o)   διαχείριση κρατικών εσόδων
16.Ελληνοτουρκικός πόλεμος	p)   προβλήματα στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΗΓΩΝ

1)   Ποιες οι διαδοχικές εδαφικές προσαρτήσεις από το 1832 ως το 1913 (σελ. 11)

2)   Πότε παρατηρείται μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση και σε ποια ιστορικά γεγονότα αντιστοιχεί (12)

3)   Πώς εξηγείτε την αύξηση  πληθυσμού στην Αθήνα, τον Πειραιά και την Πάτρα (13)

4)   Πώς ορίζει ο συγγραφέας τις πανηγύρεις Ποια η χρησιμότητά τους τότε   Ο θεσμός λειτουργεί και σήμερα  (16)

5)   Ποιο χαρακτηρισμό θα δίνατε στη χώρα (18α)

6)   Πως ερμηνεύεται το γεγονός ότι η Ελλάδα είχε μεγάλες εμπορικές συναλλαγές με την Αγγλία (18β)

7)   Αναπτύξτε τους λόγους, οι οποίοι υπαγόρευαν διαρκή δανεισμό (36)

8)   Ποιες βραχυχρόνιες συνέπειες είχε για την οικονομία της χώρας μας η έκδοση του Χατι - Χουμαγιούν. Τι ήταν το Τανζιμάτ και ποιοί οι λόγοι έκδοσής του (38)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ / ΣΥΝΤΟΜΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ

1)   Γιατι τα σύνορα της γραμμής Αμβρακικού - Παγασητικού θεωρούνταν ασφυκτικά για το νέο κράτος

2)   Γιατί ο λαός κατεχόταν από αισθήματα ανασφάλειας

3)   Γιατι η εικόνα της χώρας ήταν για πολλές δεκαετίες μετά τη απελευθέρωση περισσότερο ανατολική παρά δυτική  Κατω από ποιες συνθήκες ο εκτός Ελλάδας Ελληνισμός διαπίστωσε την αξία της Ελλάδας

4)   γιατί το ισοζύγιο πληρωμών της χώρας ήταν ελλειματικό

5)   Γιατί δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερα το εμπόριο με την Οθωμανική αυτοκρατορία

6)   Ποιοί ήταν διαχρονικά οι λόγοι ανάπτυξης της εμπορικής ναυτιλίας

7)   Ποια η συμβολή των ελληνικών παροικιών στην ανάπτυξη του ελληνικού εμπορίου

8)   Ποια από τις προτεινόμενες λύσεις για το θέμα των εθνικών γαιών κρίνετε συμφερότερη

9)   Ποιες συνέπειες είχε ο πολυτεμαχισμός της γης

10)Ποιες οικονομικές δραστηριότητες εξυπηρετούσε η ίδρυση Τράπεζας

11)Γιατι ο δανεισμός  πήρε τη μορφη τοκογλυφίας

12)Γιατί καθυστέρησε η ανάπτυξη της βιομηχανίας στη χώρα

13)Ποια οφέλη προέκυψαν από τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου Εξηγήστε τον όρο βιομηχανική επανάσταση με βάση τα στοιχέια του κειμένου (32) Ποιες δυσκολίες υπήρξαν στην ανάπτυξη των σιδηροδρόμων στη χώρα μας

14)Από πού αποδεικνύεται ότι η ελληνική πραγματικότητα για τους σιδηροδρόμους είχε ξεπεραστεί από τα πράγματα

15)Ποιες οι θετικές και αρνητικες πλευρές της επιβολής του ΔΟΕ

16)Τι ήταν οι παροικίες  Ποιοι λόγοι ώθησαν τους ομογενεις κεφαλαιούχους να εγκατασταθούν στην Ελλάδα

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΠΙΝΑΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΥ

1. Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της (σελ. 13)

Το παράθεμα δίνει την εικόνα της μετεπαναστατικής Ελλάδας και πρέπει να συ­σχετιστεί με την ιστορική" αφήγηση, την οποία και συμπληρώνει. Παρ' όλη τη συναισθηματική φόρτιση με την οποία είναι γραμμένο και τον έντονα συγκινη­σιακό λόγο, μπορούμε να καταλήξουμε σε χαρακτηριστικές διαπιστώσεις, που προκύπτουν από την περιγραφόμενη κατάσταση της Αθήνας μετά την επανάστα­ση, η οποία στηρίζεται σε μαρτυρίες ιστορικών της εποχής. Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι απουσίαζε ακόμα και η στοιχειωδέστερη υποδομή. Τα φτωχικά σπίτια, που δεν ήταν παρά καλύβες, είχαν καταστραφεί, οι δρόμοι δεν ήταν παρά μονοπά­τια, κι αυτά σε κακή κατάσταση, ενώ, σε αντίθεση με τα αρχαία μνημεία, που έ­καναν πιο έντονη τη μιζέρια, καμιά αξιοσημείωτη ανθρώπινη παρέμβαση δε φαί­νεται να υπήρχε στο τοπίο και επομένως κανένα έργο ως αποτέλεσμα της παρέμ­βασης αυτής. Η δεύτερη διαπίστωση είναι ότι οι αγροτικές καλλιέργειες (φυτείες αμπελιών και ελαιώνες) ήταν ολοκληρωτικά κατεστραμμένες. Τέλος, η συνολική εικόνα δε δείχνει ότι είχε λειτουργήσει προηγουμένως κάποιος διοικητικός μηχανισμός, με συγκεκριμένα αποτελέσματα. Δεν υπήρχαν, για παράδειγμα, δρόμοι, αλλά ούτε και κάποιο άλλο στοιχείο που να δείχνει μια σχεδιασμένη παρέμβαση στο χώρο. Εύλογα, λοιπόν, προέκυπτε το συμπέρασμα και η αναγκαιότητα ότι έ­πρεπε να ξεκινήσουν όλα από την αρχή. Το έργο ήταν γιγάντιο και γινόταν ακό­μα πιο δύσκολο, καθώς οι άνθρωποι με παιδεία και ικανότητες που θα μπορούσαν να διοικήσουν, να διδάξουν και να μορφώσουν το έθνος ήταν ελάχιστοι. Έτσι, ο συγγραφέας δικαιολογεί το γεγονός ότι το 1877 (έτος που γράφτηκε το βιβλίο από το οποίο είναι παρμένο το παράθεμα), δηλαδή λίγες δεκαετίες μετά την επανάστα­ση, δεν έχει ολοκληρωθεί. Όπως έμμεσα υποδηλώνεται από τις τελευταίες αναφο­ρές του παραθέματος ότι το πρότυπο με το οποίο συγκρίνεται η Ελλάδα και προς το οποίο αποβλέπει και τείνει είναι η Δύση. Ο συγγραφέας παρατηρεί, χρησιμο­ποιώντας ένα ρητορικό ερώτημα, ότι για να φτάσει η Δύση στο σημείο όπου βρί­σκεται, χρειάστηκε πάρα πολύς χρόνος και μέμφεται διακριτικά όσους θα ήθελαν να έχει πετύχει η Ελλάδα σε λίγα χρόνια όσα πουθενά στη Δύση δεν έγιναν σε χρόνο αντίστοιχο. Γενικά, άσχετα από τους λόγους και την προσωπική θέση του συγγραφέα, το παράθεμα δείχνει την καθυστέρηση της χώρας σε σύγκριση με τη Δύση, λίγες δεκαετίες μετά την ανεξαρτησία της.

2. Πίνακας 1 (σελ. 15): Εξέλιξη της έκτασης και toυ πληθυσμού της Ελλά­δας (1838-1936)

Ο πίνακας μπορεί να συσχετιστεί με την ιστορική αφήγηση και να αναλυθεί με σχολιασμό αφενός της έκτασης (βλ. και σελ. 13 του σχολικού βιβλίου) και αφετέ­ρου του πληθυσμού της χώρας. Σε ό,τι αφορά την έκταση, παρατηρούμε ότι η αύ­ξηση της, που στον πίνακα αντιστοιχεί στο έτος 1871, οφείλεται στην ενσωμάτω­ση των Επτανήσων (1864), ενώ η αντίστοιχη του 1881 στην ενσωμάτωση της Θεσσαλίας και της επαρχίας της Άρτας. Η αύξηση του 1914 οφείλεται στην επέ­κταση των ορίων της χώρας μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (Ήπειρος, Μακε­δονία μέχρι το Νέστο, νησιά του Αιγαίου και Κρήτη) και αυτή του 1920 στη νέα επέκταση της χώρας μετά τη Συνθήκη του Νεϊγύ και των Σεβρών. Η έκταση του 1928 αντιστοιχεί στη Συνθήκη της Λοζάνης (1923), με την οποία η Ελλάδα έχασε την Ανατολική Θράκη, την Ίμβρο και την Τένεδο.

Από την άποψη του πληθυσμού (βλ. και σελ. 15 του σχολικού βιβλίου), παρα­τηρούμε μια αύξηση περίπου 35% μεταξύ 1838 και 1851, με αμετάβλητη την έ­κταση του κράτους, και ακόμα μεγαλύτερη, δηλαδή 47%, στο διάστημα 1851-1871, αλλά με μικρή αύξηση (6%) της έκτασης της χώρας. Ανάλογες παρατηρή­σεις μπορούμε να κάνουμε και για τις επόμενες δεκαετίες. Η αύξηση που παρατη­ρείται μεταξύ 1920 και 1928, παρά την εδαφική συρρίκνωση, οφείλεται στα κύ­ματα των προσφύγων που κατέκλυσαν την Ελλάδα. Ο γρήγορος ρυθμός αύξησης του πληθυσμού οφείλεται στην αραιοκατοίκηση της χώρας και στα μεγάλα περι­θώρια της δημογραφικής της ενίσχυσης. Όμως, επειδή η οικονομική ανάπτυξη δεν ακολουθούσε το ρυθμό αύξησης του πληθυσμού, η μετανάστευση ήταν μια λύση, αν λάβουμε υπόψη και τη συγκυρία (σταφιδικη κρίση).

3. Πίνακας 2 (σελ. 16): Πληθυσμοί πόλεων του ελληνικού χώρου

Ο πίνακας διευρύνει την ιστορική' αφήγηση με την παράθεση στοιχείων για τον αστικά πληθυσμό. Η μελέτη μπορεί να μας οδηγήσει σε διαπιστώσεις οι οποίες χρειάζονται ερμηνεία. Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι μεγάλη αστική συγκέντρω­ση παρατηρούμε στην Αθήνα, στην Ερμούπολη, στην Κέρκυρα, στην Πάτρα και στον Πειραιά. Οι πόλεις αυτές έχουν μια προοδευτικά κλιμακούμενη αύξηση του πληθυσμού τους και οι λόγοι είναι προφανείς. Η Αθήνα έγινε το διοικητικό, οικο­νομικό και πολιτιστικό κέντρο της χώρας, ενώ το κοινό χαρακτηριστικό των υ­πόλοιπων πόλεων είναι ότι πρόκειται για παραθαλάσσιες πόλεις-λιμάνια, στα ο­ποία προφανώς υπήρχε έντονη εμπορική δραστηριότητα. Η πληθυσμιακή αύξη­ση στο Βόλο έχει την ίδια εξήγηση. Γνωρίζουμε εξάλλου ότι κατά την περίοδο αυ­τή το μέγιστο μέρος της εμπορικής δραστηριότητας αφορά το εξωτερικό εμπόριο. Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι σε εύρωστα αστικά κέντρα κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας (Ναύπλιο, Λάρισα, Τριπολιτσά, Ύδρα, Χαλκίδα), παρατηρούμε μια πληθυσμιακή στασιμότητα ή μείωση του πληθυσμού. Αυτό βέβαια έχει την ε­ξήγηση του και σχετίζεται με τις διαφορετικές συνθήκες που επικρατούσαν στην προεπαναστατική, σε σύγκριση με τη μετεπαναστατική, Ελλάδα. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας η οικονομική και πολιτιστική ζωή ήταν αποκεντρωμένη και τα αστικά κέντρα κάθε περιοχής αναπτύσσονταν αυτόνομα. Το νεοελλληνικό κράτος, αντίθετα, είχε συγκεντρωτικό χαρακτήρα, γεγονός το οποίο σημαίνει ότι η αυτόνομη ανάπτυξη πολλών περιοχών ήταν δύσκολη. Μια τρίτη διαπίστωση θα μπορούσε να γίνει αν είχαμε πληθυσμιακά στοιχεία άλλων ευρωπαϊκών πόλε­ων, θα αποδεικνυόταν τότε ότι οι ελληνικές πόλεις δεν ήταν παρά κωμοπόλεις ή χωριά σε σύγκριση με τα μεγάλα αστικά κέντρα της Δύσης, στα οποία η πληθυ­σμιακή ακμή συνδεόταν με την οικονομική ανάπτυξη (βιομηχανία κτλ.).

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

1. Μεταναστεύσεις εκτός των ορίων της Ελλάδας

Το αποδημητικό ρεύμα κατευθύνεται αρχικά προς την Κωνσταντινούπολη και τα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας... Όμως οι πληθυσμιακές μετακινήσεις δεν κα­τευθύνονταν μόνο προς την Τουρκία, αλλά και προς τη μεσημβρινή Ρωσία, που υπήρχαν 600.000 Έλληνες το 1920, και τη Ρουμανία. Η Αίγυπτος ήταν εκείνη που τελευταία άρχισε να συγκεντρώνει Έλληνες μετανάστες, αρχίζοντας από το 1840-50 μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο... Για τις ΗΠΑ μετανα­στεύουν 370.000 κάτοικοι, ενώ 390.000 προστίθενται στον πληθυσμό των αστι­κών κέντρων στο διάστημα 1889-1920. Από αυτούς οι 250.000 περίπου αναλο­γούν στην περίοδο 1900-1920 (εδώ συμπεριλαμβάνεται και η φυσική αύξηση ίου αστικού πληθυσμού).

Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 107-105L

Το παράθεμα περιγράφει τις περιοχές προς τις οποίες κατευθύνεται το μετανα­στευτικό ρεύμα από την Ελλάδα και μπορεί να μελετηθεί και να αξιολογηθεί με βάση την ιστορική αφήγηση και τις γενικότερες ιστορικές μας γνώσεις. Η πρώτη παρατήρηση είναι ότι το μεταναστευτικό αυτό ρεύμα κινείται προς την Ανατολή, όπου υπάρχουν προϋποθέσεις οικονομικής ανέλιξης των μεταναστών. Πράγματι, ο πλούτος των περιοχών στις οποίες μετανάστευαν οι Έλληνες και οι δυνατότη­τες που ανοίγονταν για εμπορικές συναλλαγές από τις περιοχές αυτές με τη Δύ­ση, αλλά και για ποικίλες άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες, είναι ένα ισχυ­ρό κίνητρο. Ο χώρος λοιπόν προς τον οποίο κινείται το μεταναστευτικό ρεύμα ε­ξασφαλίζει ευκαιρίες τις οποίες η Ελλάδα δεν μπορούσε να εξασφαλίσει, καθώς στη χώρα δεν υπήρχαν τα βιομηχανικά, εμπορικά και χρηματιστικά κέντρα, που αποτελούν προϋποθέσεις για την ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων και για την εξασφάλιση εργασίας στον πληθυσμό. Η σταφιδική κρίση στα τέλη του 19ου αιώνα έστρεψε ένα μεγάλο μέρος του μεταναστευτικού ρεύματος προς τις ΗΠΑ, καθώς πολλές οικογένειες που επιδίδονταν αποκλειστικά στην καλλιέρ­γεια της σταφίδας αντιμετώπισαν πρόβλημα επιβίωσης και η Ελλάδα δεν πρόσφε­ρε εναλλακτικές λύσεις απασχόλησης για τα μέλη τους. Η μεταναστευτική κίνη­ση προς τις ΗΠΑ ήταν ογκώδης, αφού, όπως φαίνεται από το παράθεμα, ο αριθ­μός των μεταναστών ανάμεσα στα έτη 1889-1920 ήταν σχεδόν ίσος με την αύξηση του αστικού πληθυσμού της χώρας. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η αύξηση του α­στικού πληθυσμού οφειλόταν στις μετακινήσεις από την ύπιθρο, αλλά και στο γεγονός ότι οι γεννήσεις ήταν περισσότερες από τους θανάτους (φυσική αύξηση του πληθυσμού). Γενικά, από τα αριθμητικά στοιχεία συμπεραίνουμε ότι ένας ακμαίος πληθυσμιακά Ελληνισμός δημιουργήθηκε εκτός των ορίων της χώρας, μια άλλη Ελλάδα, που αναπτύχθηκε οικονομικά και πολιτιστικά.

2. Η οικονομική καχεξία των εγχώριων αστών

Στο τέλος της περιόδου που θεωρείται γενικά η πρώτη φάση της ελληνικής εκβιομηχάνισης (από τη δεκαετία του 1860 ή του 1870 ως το 1910 περίπου), το ποσοστό του επενδυμένου κεφαλαίου που ανήκε στους αυτόχθονες αστούς ήταν αξιοθρήνητο... Πολλές επιχειρήσεις πρέπει να ανήκαν, ολόκληρες ή κατά έ­να μέρος τους, σε γνωστούς ή αφανείς εταίρους ή χρηματοδότες που ήταν ομο­γενείς, θα ήταν λοιπόν ρεαλιστικό να υπολογίζει κανείς ότι οι εγχώριοι αστοί είχαν στον έλεγχο τους περίπου 30-40% του συνολικού ελληνικού κεφαλαίου. Και αφού το σύνολο αυτό ήταν εξαιρετικά χαμηλό, επειδή η χώρα ήταν φτωχή, το 30-40% που ανήκε στους ιθαγενείς αστούς ήταν ασήμαντο όχι μόνο ως ποσο­στό αλλά και ως απόλυτος αριθμός.

Γ. Δερτιλής, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση,,1808-1909, σελ. 85

Το παράθεμα φανερώνει την οικονομική αδυναμία των εγχώριων αστών σε σύ­γκριση με την οικονομική δύναμη των Ελλήνων της διασποράς. Αυτό φαίνεται από το ποσοστό του επενδυμένου κεφαλαίου, δηλαδή του κεφαλαίου που επεν­δύθηκε σε διάφορες επιχειρήσεις και που ανήκε σε εγχώριους αστούς. Το ποσοστό αυτό ήταν χαμηλό, δεδομένου ότι πολλές επιχειρήσεις ανήκαν, φανερά ή όχι, σε Έλληνες αστούς της διασποράς που έκαναν επενδύσεις στην Ελλάδα. Σύμφωνα με το συγγραφέα, οι εγχώριοι αστοί είχαν στον έλεγχο τους περίπου το 30-40% του συνολικού ελληνικού κεφαλαίου. Με δεδομένο όμως ότι τα κεφάλαια στην Ελλά­δα ήταν εξαιρετικά περιορισμένα (βλ. και σσ. 33 και 35 του σχολικού βιβλίου, ό­που υπογραμμίζεται η ανεπάρκεια κεφαλαίων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας ή για κατασκευή δημοσίων έργων), το ποσοστό αυτό ήταν ασήμαντο ως απόλυτος αριθμός. Το παράθεμα μπορεί να συσχετιστεί με το επόμενο, που αφορά την οικο­νομική δύναμη των Ελλήνων της διασποράς.

Πίνακας 3:

Το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας - Μ.Ο. δεκαετιών 1860-1870 και 1900-1910 (σελ. 21)

Ο πίνακας παρέχει ποσοτικά στοιχεία για το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας, από τα οποία, με βάση τις ιστορικές μας γνώσεις, μπορούμε να εκτιμήσουμε την οικο­νομία της χώρας. Ότι η Ελλάδα είναι χώρα αγροτική φαίνεται καθαρά από τον ό­γκο και την αξία των εξαγωγών των αγροτικών προϊόντων, που από το 63% στη δεκαετία 1860-1870 φτάνει στο 75%, δηλαδή στα 3/4 του συνόλου, στη δεκαετία 1900-1910. Η αύξηση της αξίας των εξαγωγών οφείλεται κυρίως στην εξαγωγή της σταφίδας, ενώ σημαντικές ήταν και οι εξαγωγές λαδιού και κρασιού. Σε ό,τι αφορά τα βιομηχανικά προϊόντα, οι εξαγωγές είναι ελάχιστες και φθίνουσες και αφορούν τα κατεργασμένα δέρματα. Στον τομέα των πρώτων υλών οι εξαγωγές αυξάνουν λόγω και της αυξανόμενης εκμετάλλευσης του υπεδάφους. Οι εισαγω­γές αγροτικών προϊόντων, σημαντικές ως ποσοστό, είναι κυρίως εισαγωγές δημη­τριακών και ιδιαίτερα σιταριού, επειδή η εγχώρια παραγωγή δεν αρκούσε για να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού. Σε ό,τι αφορά τα βιομηχανικά προϊόντα, οι εισαγωγές είναι κυρίως υφάσματα και νήματα, καθώς και χημικά προϊόντα και μηχανήματα. Η αναλογία εισαγόμενων και εξαγόμενων βιομηχανι­κών προϊόντων (30% εισαγόμενα προς 2% εξαγόμενα το 1910) δείχνει με στοιχεία την περιορισμένη βιομηχανική δραστηριότητα στη χώρα. Τέλος, στον τομέα των πρώτων υλών οι εισαγωγές είναι κυρίως άνθρακας, που χρησιμοποιούνταν ως πηγή ενέργειας, και ξυλεία, τα οποία παρουσιάζουν, όπως και τα βιομηχανικά προϊόντα, αύξηση λόγω των αυξημένων αναγκών της χώρας (αύξηση πληθυ­σμού, μεγαλύτερες ενεργειακές ανάγκες κτλ.).

Πίνακας 4:

Οι εμπορικές συναλλαγές της Ελλάδας το 1890 (Εισαγωγές-Εξαγωγές) (σελ. 21)

Από τον πίνακα, ο οποίος συμπληρώνει και αποσαφηνίζει την ιστορική αφήγηση, μπορούμε να προσδιορίσουμε το ύψος και το ποσοστό των εμπορικών συναλλαγών της Ελλάδας με διάφορες χώρες και, σε συσχετισμό με την ιστορική αφήγηση, τα εισαγόμενα και εξαγόμενα προϊόντα από και προς αυτές. Η πρώτη παρατήρηση εί­ναι ότι από το 89% της συνολικής αξίας των συναλλαγών που καταγράφονται στον πίνακα το 63% γίνεται με κράτη της Δυτικής Ευρώπης. Από το υπόλοιπο 26%, το 13% γίνεται με την Τουρκία, το 10% με τη Ρωσία και μόλις το 3% με τις ΗΠΑ. Η Αγγλία είναι το κράτος που οι εμπορικές του συναλλαγές με την Ελλάδα είναι οι μεγαλύτερες και τούτο οφείλεται στο ότι εισάγει απ' αυτήν μεγάλες ποσότητες στα­φίδας, καθώς και μεταλλεύματα για τη βιομηχανία της, και εξάγει μεγάλες ποσότη­τες υφασμάτων, που είναι προϊόντα της βιομηχανίας της. Η Ρωσία, κατεξοχήν σι­τοπαραγωγός χώρα, εξάγει στην Ελλάδα σιτηρά, ενώ οι συναλλαγές με την Οθωμα­νική Αυτοκρατορία, που η οικονομία της είναι αγροτική, όπως και της Ελλάδας α­φορούν γεωργικοκτηνοτροφικά προϊόντα. Από την Αυστρία εισάγεται στην Ελλά­δα ξυλεία, ενώ στη Γαλλία εξάγονται δέρματα. Τέλος, το ύψος των συναλλαγών με τη Γερμανία, την Ιταλία και τις ΗΠΑ κατά την εποχή αυτή ήταν περιορισμένο.

Πίνακας 5:

Η εξέλιξη της ελληνικής ναυτιλίας κατά την περίοδο 1840-1910 (σελ. 24)

Ο πίνακας, σε συσχετισμό με τις γνώσεις από την ιστορική αφήγηση, αποκαλύ­πτει την πορεία της ελληνικής ναυτιλίας από το 1840 μέχρι το 1910. Όπως φαί­νεται, το 1840, λίγα χρόνια δηλαδή μετά την Επανάσταση, το μέγεθος του ελληνι­κού εμπορικού στόλου, ο οποίος αποτελείται από ιστιοφόρα, είναι μικρό σε σχέση με τη μετέπειτα εξέλιξη του, τόσο σε αριθμό πλοίων όσο και σε χωρητικότητα. Τούτο οφείλεται ασφαλώς στις καταστροφές που υπέστη κατά τη διάρκεια του Α­γώνα. Μέσα στην επόμενη όμως δεκαετία, 1840-1850, παρουσιάζει ραγδαία αύξη­ση. Η χωρητικότητα του αυξάνεται κατά 260% και ο αριθμός των πλοίων κατά 165%. Τούτο σημαίνει ότι η μέση χωρητικότητα των πλοίων μεγαλώνει, άρα τα ναυπηγούμενα ή αγοραζόμενα νέα πλοία είναι μεγαλύτερα, όπως προκύπτει και από τη σύγκριση του αριθμού των πλοίων και της χωρητικότητας τους το 1860. Το έτος αυτό, ενώ ο αριθμός των πλοίων μειώθηκε κατά 270, η χωρητικότητα τους μειώθηκε μόνο κατά 14.000 τόνους. Η περίοδος 1875-1892 είναι μεταβατική για την ελληνική ναυτιλία, καθώς παράλληλα με τα ιστιοφόρα άρχισαν να εντάσ­σονται στον ελληνικό εμπορικό στόλο και ατμόπλοια. Έτσι, στο διάστημα αυτό παρατηρούμε μια στασιμότητα σε ό,τι αφορά τη χωρητικότητα των ιστιοφόρων και μια αύξουσα πορεία σε ό,τι αφορά τον αριθμό και τη χωρητικότητα των ατμό­πλοιων. Τέλος, κατά την περίοδο μετά το 1892 και μέχρι το 1911 παρατηρούμε

μια φθίνουσα πορεία σε ό,τι αφορά τον αριθμό και τη χωρητικότητα των ιστιοφό­ρων και το αντίθετο σε ό,τι αφορά τον αριθμό και τη χωρητικότητα των ατμό­πλοιων. Η προσαρμογή της ελληνικής ναυτιλίας στη νέα πραγματικότητα απαί­τησε κάποιο διάστημα, επειδή χρειάστηκε να επαναπροσδιοριστούν οι παραδοσια­κές εφοπλιστικές σχέσεις, η αναζήτηση κεφαλαίων και η συγκρότηση νέων εφο­πλιστικών σχημάτων με συμμετοχή εταιρειών, τραπεζών, κράτους και κεφαλαι­ούχων. Ήδη, με την είσοδο στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα, η εμπορι­κή ναυτιλία ήταν ακμαιότατη.

Η ελληνική ακτοπλοΐα στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα Σύνθεση του στόλου της μεγάλης εταιρείας ατμοπλοϊκών γραμμών «Ελληνική Ατμοπλοία» (1889) (σελ. 25)

Από τον πίνακα, ο οποίος καταγράφει λεπτομερώς το στόλο μιας ατμοπλοϊκής ε­ταιρείας, μπορούν να εξαχθούν ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Το πρώτο είναι ότι στα τέλη του 19ου αιώνα η ελληνική ακτοπλοΐα, δηλαδή οι θαλάσσιες συγκοινω­νίες της χώρας, διεξάγονται με ατμόπλοια. Το δεύτερο είναι ο ρόλος της Σύρου ως κέντρου ναυτιλιακών δραστηριοτήτων. Το γεγονός ότι η εταιρεία στην οποία α­ναφέρεται ο πίνακας εδρεύει στη Σύρο μαρτυρεί ότι η πόλη συγκαταλεγόταν με­ταξύ των μεγάλων ναυτικών κέντρων της χώρας. Αν μάλιστα από ορισμένα ονό­ματα πλοίων, όπως «Επτάνησος» και «Ιόνιον», σκεφτούμε ότι οι δραστηριότητες της εταιρείας κάλυπταν πιθανότατα και τη Δυτική Ελλάδα, αντιλαμβανόμαστε το δυναμισμό της Σύρου ως ναυτιλιακού και επιχειρηματικού κέντρου πρώτης γραμμής. Τέλος, το γεγονός ότι τα πλοία ανήκουν σε εταιρεία υποδηλώνει την ε­πικράτηση των νέων επιχειρηματικών-εφοπλιστικών σχημάτων που δημιουργή­θηκαν με τη χρήση του ατμού στη ναυτιλία.

Τα κυριότερα δάνεια από το εξωτερικό κατά την περίοδο 1880-1892 (σελ. 39)

Από τον πίνακα προκύπτει ότι μεταξύ 1880-1892 σημειώθηκε ένας υπέρογκος ε­ξωτερικός δανεισμός της χώρας, ο οποίος στις αρχές της δεκαετίας του 1890 δημι­ούργησε ένα τεράστιο δημόσιο χρέος και οδήγησε τελικά στην πτώχευση του 1893, καθώς τα δημόσια έσοδα δεν ήταν αρκετά για να καλύψουν την εξυπηρέτη­ση του. Στις αιτίες λήψεως των δανείων καταγράφεται πρώτα η ανάγκη να καλυ­φθούν τα ελλείμματα των προϋπολογισμών, στοιχείο που υποδηλώνει ότι οι προ­ϋπολογισμοί συντάσσονταν όχι με βάση το εθνικό εισόδημα της χώρας, αλλά με βάση τις ανάγκες που έπρεπε να εξυπηρετηθούν. Άλλες αιτίες που καταγράφο­νται είναι η οργάνωση των μονοπωλίων, καθώς και η δημιουργία οδικού και σι­δηροδρομικού δικτύου. Γνωρίζουμε, τέλος, ότι μέρος των εξωτερικών δανείων χρησιμοποιήθηκε για στρατιωτικές κινητοποιήσεις και δαπάνες.

Πίνακας ανάπτυξης της βιομηχανίας

ΕΤΗ	ΑΡΙΘΜΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ	ΑΡΙΘΜΟΣ  ΕΡΓΑΤΩΝ	ΙΠΠΟΔΥΝΑΜΗ	ΑΞΙΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ
1867	22	7.300	300	-
1873	45	7.342	1.967	20 εκατ.
1875	95	-	-	26 εκατ.
1878	108	-	2.884	-
1889	145	-	8.568	-
1892	-	-	10.000	42 εκατ.
1917	2.213	35.500	70.000	200 εκατ.
1920	2.905	59.120	110.000	220 εκατ.

Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σελ. 260

Ο πίνακας είναι ενδεικτικός για την εξέλιξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα. Πρέ­πει να σημειωθεί ότι οι βιομηχανίες που καταγράφονται είναι ατμοκίνητες, όπως φαίνεται από την ένδειξη της ιπποδύναμης που υπάρχει στον πίνακα. Όπως φαί­νεται λοιπόν, μέχρι τη δεκαετία του 1870, η ελληνική βιομηχανία βρισκόταν σε υποτυπώδη κατάσταση. Μια πρώτη προσπάθεια εκβιομηχάνισης που φαίνεται ό­τι άρχισε στη δεκαετία του 1870 δεν εξελίχθηκε, αρχικά τουλάχιστον, με ικανο­ποιητικό ρυθμό. Στα τέλη του αιώνα υπήρχε μία σχετική βελτίωση του κλίματος (περίπου τετραπλασιασμός της ιπποδύναμης και σχεδόν διπλασιασμός των επεν­δύσεων σε εγκαταστάσεις). Αυτό οφείλεται στη δημιουργία έργων υποδομής από τον Τρικούπη, στη δημιουργία τραπεζών και στη γενικότερη ανάπτυξη της ελλη­νικής οικονομίας. Ωστόσο, οι δείκτες της οικονομικής ανάπτυξης παρέμειναν ε­ξαιρετικά χαμηλοί. Οι κεφαλαιούχοι της διασποράς δεν επένδυαν στη βιομηχανία, προτιμώντας το γρήγορο κέρδος. Από το 1917 παρατηρούμε σημαντική βιομηχα­νική ανάπτυξη, συγκριτικά πάντοτε με το παρελθόν, που οφειλόταν στην αύξηση της έκτασης και του πληθυσμού της χώρας. Παρ' όλα αυτά, η ελληνική βιομηχα­νία δεν μπόρεσε να ανταγωνιστεί τις ξένες, επεδίωκε την προστασία του κράτους και παρέμεινε σε δευτερεύουσες δραστηριότητες.

Εξωτερικό εμπόριο - Μέσοι όροι κατά τις δεκαετίες 1870-1920

	1871-1880	1881-1890	1891-1900	1901-1910	1911-1920	1921-1930
Εισαγωγές	91.959	122.081	120.257	144.042	561.537	716.646
Εξαγωγές	56.827	85.981	86.419	103.196	263.249	367.309
Σύνολο	148.786	208.062	206.676	247.238	824.786	1.083.955
Εξαγωγές % επί των εισαγωγών  εισαγωγών	62	70	72	72	47	51

     Γ. Δερτιλής, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση 1880-1909,Αθήνα 1985, σελ. 241

Οι συνθήκες εργασίας των εργατών στην Ελλάδα (σελ. 49)

Το παράθεμα που προέρχεται από βιβλίο του 1913 συμπληρώνει την ιστορική α­φήγηση, παρέχοντας στοιχεία σχετικά με τις συνθήκες εργασίας στα εργοστάσια. Η πρώτη παρατήρηση είναι ότι ελάχιστα σύγχρονα για την εποχή εργοστάσια υ­πήρχαν. Στα περισσότερα η έλλειψη αναγκαίου σύγχρονου εξοπλισμού υποχρέω­νε τους εργάτες να εργάζονται αποκλειστικά σχεδόν χειρωνακτικά. Η δεύτερη παρατήρηση είναι ότι οι χώροι της εργασίας δεν πληρούσαν ούτε στο ελάχιστο τους στοιχειώδεις κανόνες υγιεινής, όπως π.χ. τον αερισμό τους, κι αυτό είχε συ­νέπειες στην υγεία των εργαζομένων. Ο χρόνος της εργασίας ήταν συνήθως 12 ή και 14 ώρες ημερησίως, χωρίς παροχή υπερωριακής αμοιβής. Οι απεργίες για τη διεκδίκηση δικαιωμάτων ήταν σχεδόν άγνωστες μέχρι το 1909. Ωστόσο, σημειώ­νεται ότι είχαν ιδρυθεί εργατικές ενώσεις με μέλη όμως μόνο άνδρες, πράγμα το οποίο δείχνει ότι οι γυναίκες δεν αντιμετωπίζονταν ισότιμα. Η ασφάλιση των ερ­γατών ήταν ανύπαρκτη, όπως επίσης και το νομοθετικό πλαίσιο για την προστα­σία τους από ατυχήματα. Αποζημιώσεις γι' αυτά δεν προβλέπονταν, όμως σε μερι­κές περιπτώσεις οι εργοδότες από φιλευσπλαχνία και μόνο τις παρείχαν. Τέλος, ο συγγραφέας εκφράζει την έκπληξη του για την έλλειψη νομοθετικής προστασίας των παιδιών, που αναγκάζονταν από την ηλικία 6 έως 10 ετών να εργάζονται για πολλές ώρες ημερησίως σε ανθυγιεινό περιβάλλον, με ελάχιστη αμοιβή. Το γεγο­νός αποδεικνύει τη δυσχερή οικονομική κατάσταση πολλών ελληνικών οικογε­νειών. Γενικά, το κείμενο καταγράφει μια ζοφερή πραγματικότητα σε ό,τι αφορά στοιχειώδη εργασιακά αλλά και ατομικά δικαιώματα.

Η άφιξη των προσφύγων αφετηρία για νέα πορεία της ελληνικής οικονομίας

Παρ' όλο ότι η Ελλάδα των «πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων» κατέρρευ­σε το 1922, εντούτοις η ελλαδική οικονομία αποκόμισε ορισμένα συγκεκριμένα οφέλη:

Α. Ένα μεγάλο μέρος των προσφύγων εμφανίστηκε σαν μία αξιόλογη, φθηνή εργατική δύναμη...

Β. Η παρουσία των προσφύγων στην Ελλάδα επέφερε μια αξιόλογη διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς... 
Γ. Η άφιξη των προσφύγων έγινε η αιτία για να επιταχυνθεί και να επεκταθεί η διαδικασία διανομής των μεγάλων αγροκτημάτων...

Γενική συνέπεια... ήταν μια άνευ προηγουμένου κινητοποίηση των εγχώριων πόρων για την εκβιομηχάνιση με βάση την εγχώρια αγορά.

Κ. Βεργόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΕ', σελ. 327

Το παράθεμα συμπληρώνει την ιστορική αφήγηση, σε συσχετισμό με την οποία πρέπει να σχολιαστεί, δείχνει τις νέες κατευθύνσεις της ελληνικής οικονομίας και δικαιολογεί το αναφερόμενο στο σχολικό βιβλίο ότι «εκατό χρόνια μετά το 1821, το ελληνικό κράτος υποχρεώθηκε σε μια νέα αρχή» (σελ. 53). Με την έλευ­ση των προσφύγων στην Ελλάδα δημιουργούνται καινούριες προϋποθέσεις για την πορεία της οικονομίας της χώρας, καθώς:

1. Μεγάλο μέρος των προσφύγων θα αποτελέσουν φτηνή εργατική δύναμη, που σε συνδυασμό με τις γνώσεις και την εμπειρία τους θα είναι μια από τις προϋ­ποθέσεις για τη βιομηχανική ανάπτυξη.

2. Η δημογραφική ενίσχυση της χώρας θα διευρύνει την εσωτερική αγορά, η οποία είχε ήδη μεγαλώσει με την επέκταση της χώρας μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Γνωρίζουμε ότι ένας από τους λόγους της καθυστέρησης της βιομη­χανικής ανάπτυξης και του περιορισμένου εσωτερικού εμπορίου ήταν ακριβώς η ισχνή εσωτερική αγορά.

3. Η άφιξη των προσφύγων επιτάχυνε τις δομικές αλλαγές στη γεωργία, δηλαδή την αντικατάσταση των μεγάλων κτημάτων με μικρές οικογενειακές ιδιοκτη­σίες, που συνετέλεσαν στην αύξηση της παραγωγής και στην αναδιανομή του εισοδήματος.

Όλα αυτά οδήγησαν στην εκβιομηχάνιση της χώρας, με βάση τους εγχώριους πόρους και τις ανάγκες της εσωτερικής αγοράς. Σε αυτό συνέβαλε και η παγκό­σμια οικονομική κρίση, η οποία είχε ως συνέπεια τη μείωση τόσο των εξαγωγών όσο και των εισαγωγών και τον παρεμβατισμό του κράτους. Η χώρα δηλαδή έπρεπε για να καλύψει τις ανάγκες της να αναπτύξει το δικό της παραγωγικό δυ­ναμικό, να δημιουργήσει βιομηχανία επεξεργασίας των δικών της προϊόντων, τα οποία με δασμολογικά μέτρα προστάτευε το κράτος, να επιδιώξει, κατά το δυνα­τόν, την οικονομική αυτάρκεια.

Οι συνέπειες των μέτρων του κρατικού παρεμβατισμού κατά το 1932

Τα μέτρα του 1932 αποτέλεσαν το ορόσημο για τη νέα ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής, η οποία συνεχίστηκε ως τις παραμονές του Β' Παγκοσμίου πολέ­μου. Άμεση συνέπεια ήταν ότι η δραχμή υποτιμήθηκε κατά 60% σε σχέση με τα ξένα νομίσματα, ενώ παράλληλα οι τιμές των εγχώριων προϊόντων δεν ανέβη­καν παρά μόνο 13,4%. Αυτό είχε σαν συνέπεια ότι τα προϊόντα του εξωτερικού ακρίβυναν τουλάχιστον τέσσερις φορές περισσότερο από όσο τα εγχώρια... Οι ; προϋποθέσεις αυτές οδηγούσαν εξ αντικειμένου στην ενθάρρυνση της εγχώ­ριας παραγωγής... Σύμφωνα με τις στατιστικές της ΚΤΕ, κατά την περίοδο 1928-1938 η Ελλάδα σημείωσε την υψηλότερη αύξηση της βιομηχανικής παρα­γωγής στον κόσμο (65%) μετά την ΕΣΣΔ (877%) και την Ιαπωνία (73%).

Κ. Βεργόπουλος, Ιστορία τον Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΕ', σελ. 330

Στο παράθεμα που συμπληρώνει την ιστορική αφήγηση καταγράφονται οι συνέ­πειες των μέτρων του Ελ. Βενιζέλου (1932), τα οποία υπαγορεύτηκαν από την παγκόσμια οικονομική κρίση. Το τελικό αποτέλεσμα τους ήταν η ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής μέσω μιας διαδικασίας που καταγράφεται με σαφήνεια. Η πρώτη συνέπεια των μέτρων ήταν η κατά 60% υποτίμηση της δραχμής, τη στιγ­μή που η άνοδος της τιμής των εγχώριων προϊόντων ανερχόταν μόλις στο 23% της υποτίμησης. Οι εισαγωγές επομένως μειώθηκαν, αφού η αξία του απαιτούμε­νου συναλλάγματος αυξήθηκε κατά 60%, χωρίς να καλυφθεί από την αύξηση της τιμής των εγχώριων προϊόντων. Αυτό οδήγησε στην ενίσχυση της εγχώριας γε­ωργικής και βιομηχανικής παραγωγής, έτσι ώστε η χώρα να καλύψει τις ανάγκες της που δεν μπορούσε να καλύψει με εισαγωγές. Έτσι εξηγείται η υψηλή σε πο­σοστό αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής. Ο κρατικός λοιπόν παρεμβατισμός ενίσχυσε ένα μοντέλο ανάπτυξης, στηριγμένο στις εγχώριες παραγωγικές δυνάμεις.

  ΑΝΑΝΕΩΣΗ   -  ΔΙΧΑΣΜΟΣ (1909-1922)

Το Κόμμα των Φιλελευθέρων

Πριν από τις εκλογές της 8ης Αυγούστου 1919, τις μεταρρυθμίσεις υποστήριξαν ανεξάρτητοι υποψήφιοι, οι οποίοι:

•  Διεκδικούσαν τις ψήφους των δυσαρεστημένων.

•  Το σύνθημα τους ήταν «ανόρθωση».

• Υπόσχονταν να υλοποιήσουν τα αιτήματα των συντεχνιών και των αγροτών.

Εμφανίστηκε για πρώτη φορά η «Κοινωνιολογική Εταιρεία», με σοσιαλιστές υπο­ψήφιους. Στις εκλογές της 8ης Αυγούστου 1919 εκλέχθηκαν:

• Τα παλαιά κόμματα ως συνασπισμός (211 έδρες).

• Ανεξάρτητοι παλαιοκομματικοί (29 έδρες).

• Ανεξάρτητοι εκσυγχρονιστές (112 έδρες).

Μετά τις εκλογές της 8ης Αυγούστου 1910:

• Οι εκσυγχρονιστές συσπειρώθηκαν γύρω από τον Ελ. Βενιζέλο.

• Ο Ελ. Βενιζέλος προανήγγειλε μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις, με στόχο τον εκ­συγχρονισμό του πολιτικού συστήματος.

• Βασικές του θέσεις ήταν: κοινωνική γαλήνη, ανακούφιση των φτωχών, εκσυγ­χρονισμός της διοίκησης, στρατιωτικοί εξοπλισμοί, αναθεώρηση του συντάγ­ματος.

•  Προκηρύχθηκαν νέες εκλογές, στις οποίες οι Φιλελεύθεροι πήραν 307 έδρες σε σύνολο 362.

Το νομοθετικό έργο της αναθεωρητικής βουλής ήταν:

•  Αναθεώρηση μη θεμελιωδών διατάξεων του συντάγματος με τις οποίες: ενι­σχύθηκε η θέση της μοναρχίας, εξασφαλίστηκε η διάκριση των εξουσιών, κα­θιερώθηκε το ασυμβίβαστο δημοσιοϋπαλληλικής-στρατιωτικής και βουλευτι­κής ιδιότητας, καθιερώθηκε η μονιμότητα των δικαστικών και των δημοσίων υπαλλήλων.

• Ψήφιση 337 νέων νόμων με τους οποίους καθορίζονταν: ο τρόπος διορισμού των δημοσίων υπαλλήλων, κανονισμοί εργασίας σε βιοτεχνίες-βιομηχανίες, αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης, βελτίωση της διαδικασίας απονο­μής της δικαιοσύνης, αναθεώρηση του κανονισμού της βουλής.

Στις εκλογές του Μαρτίου 1912:

• Υπερίσχυσε το Κόμμα των Φιλελευθέρων με μεγάλη διαφορά.

• Δημιουργήθηκε η προσδοκία για επίλυση σημαντικών κοινωνικών προβλημάτων. Η δομή του Κόμματος των Φιλελευθέρων δεν διέφερε πολύ από αυτή των παρα­δοσιακών κομμάτων, επειδή:

• Ο Βενιζέλος είχε τα πάντα υπό τον έλεγχο του.

• Οι σύνδεσμοι Φιλελευθέρων δεν έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής του κόμματος.

• Το 1912 ιδρύθηκαν Λέσχες Φιλελευθέρων στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις, χω­ρίς ουσιαστική αλλαγή στη δομή του κόμματος.

• Τα τοπικά συμφέροντα και οι αντιπαλότητες ανάμεσα στα στελέχη συνέχισαν να υπάρχουν.

 

Τα αντιβενιζελικά κόμματα

Τα χαρακτηριστικά των αντιβενιζελικών κομμάτων ήταν:

• Ο συντηρητικός προσανατολισμός.

• Η απέχθεια προς τις διαρκείς παρεμβάσεις του κράτους και την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας.

• Η έλλειψη μακροπρόθεσμης πολιτικής.

• Η άσκηση αντιβενιζελικής πολιτικής.

• Η υιοθέτηση όλο και πιο συντηρητικών θέσεων.

Το κόμμα του Δ. Ράλλη υποστήριζε:

• Την αύξηση της δύναμης του κοινοβουλίου και τον περιορισμό της εκτελεστι­κής εξουσίας.

• Την ενίσχυση του βασιλιά ως συμβόλου εθνικής ενότητας.

• Την ενίσχυση των κατώτερων και μέσων στρωμάτων, καθώς και των μικροκαλλιεργητών.

• Την ενίσχυση της παραγωγής για την αύξηση των θέσεων εργασίας.

• Την αύξηση των πολεμικών εξοπλισμών.

• Την καταπολέμηση της διαφθοράς και της πατρωνίας των κομμάτων.

Το Εθνικό Κόμμα του Κ. Μαυρομιχάλη υποστήριζε:

• Περίπου όσα υποστήριζε και το κόμμα του Δ. Ράλλη.

• Γενικά, την «ανόρθωση» που δεν είχαν πετύχει οι βενιζελικοί.

Το κόμμα του Γ. Θεοτόκη, που είχε τους περισσότερους οπα­δούς, υποστήριζε:

• Τη διόρθωση των σφαλμάτων των Φιλελευθέρων.

• Την αύξηση των εξοπλισμών.

• Τις φορολογικές ελαφρύνσεις για τους μικροεισοδηματίες.

Τα αριστερά κόμματα

Πριν από την ίδρυση κόμματος:

• Αποτελούσαν ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες.

• Αντιμετώπιζαν πρόβλημα επικοινωνίας με τη λαϊκή τους βάση.

• Η πιο σημαντική ομάδα ήταν η Κοινωνιολογική Εταιρεία, την οποία ίδρυσαν διανοούμενοι. Υποστήριζε, μεταξύ άλλων, την ισότητα ευκαιριών, την κοινω­νικοποίηση των μέσων παραγωγής, τη διανομή των αγαθών σύμφωνα με τις ανάγκες καθενός.

Με την ίδρυση του Λαϊκού Κόμματος του Α. Παπαναστασίου διατυπώθηκαν οι εξής θέσεις:

• Η ανάγκη αναμόρφωσης του πολιτικού συστήματος.

• Η επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης.

Ο εθνικός διχασμός (1915-1922)

Από την παραίτηση, τον Βενιζέλου έως τη Συνθηκη των Σεβρών

1912	Ο Βενιζέλος κυριάρχησε χωρίς ουσιαστικό πολιτικό αντίπαλο.
1913	Ο Κωνσταντίνος διαδέχθηκε στο θρόνο τον Γεώργιο. Ο Βενιζέλος του έδωσε το δικαίωμα να επιβάλει την άποψη του στην  εξωτερική πολι­τική.
1914	Οι Φιλελεύθεροι τάχθηκαν υπέρ του πολέμου στο πλευρό της Αντάντ. Ο βασιλιάς τάχθηκε υπέρ της ουδετερότητας, αλλά προέβη σε διπλω­ματικές ενέργειες υπέρ των Κεντρικών Δυνάμεων.
1915	Η κυβέρνηση Βενιζέλου παραιτήθηκε δύο φορές. Επικράτησε κλίμα μίσους και καχυποψίας· βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί υποβλέπονταν και χρησιμοποιούσαν ίδιες μεθόδους πολιτικής πρακτικής και προπαγάνδας.
1916	Στη διαμάχη πήραν μέρος και οι στρατιωτικοί, με δύο αντίπαλες ορ­γανώσεις. Ο Βενιζέλος συγκρότησε δική του κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη (26 Σεπτεμβρίου). Επικράτησαν συνθήκες εμφυλίου πολέμου. Ο βασιλιάς υποχρεώθηκε να φύγει από την Ελλάδα. Ο εθνικός διχασμός εξαπλώθηκε και στο στρατό. Η Ελλάδα συμμετείχε στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, αποσκο­πώντας στην ικανοποίηση εθνικών διεκδικήσεων.
1920	Έγινε απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου και δολοφονήθηκε ο Ί. Δραγούμης.
	Από τη Συνθήκη των Σεβρών έως την ήττα στη Μ. Ασία
1920	Υπογράφτηκε η Συνθήκη των Σεβρών, με την οποία γινόταν πραγμα­τικότητα το όραμα της «Μεγάλης Ιδέας». Προκηρύχθηκαν εκλογές για Αναθεωρητική Συνέλευση, τις οποίες κέρδισε η αντιπολίτευση και ο Βενιζέλος έφυγε στο εξωτερικό. Έγινε δημοψήφισμα για την επιστροφή του Κωνσταντίνου
1921	Η Αναθεωρητική Εθνοσυνέλευση ανακηρύχθηκε Συντακτική, με σκοπό να αλλάξει εξ ολοκλήρου το σύνταγμα.
1922	Οι αντιβενιζελικοί δεν άλλαξαν την πολιτική στη Μ. Ασία και το μέ­τωπο κατέρρευσε.

 

Το Σοσιαλιστικό Κόμμα

Λόγοι ίδρυσης Σοσιαλιστικού Κόμματος (ΣΕΚΕ)

Η αύξηση της ανεργίας.

Οι άθλιες συνθήκες εργασίας

Βασικές θέσεις του προγράμματος του ήταν:

• Παροχή εκλογικού δικαιώματος στις γυναίκες.

• Αναλογικό εκλογικό σύστημα.

• Εθνικοποίηση των πλουτοπαραγωγικών πηγών.

• Ειρήνη χωρίς προσάρτηση εδαφών, βασισμένη στην αυτοδιάθεση των λαών.

• Δημοψηφίσματα για τα διαμφισβητούμενα εδάφη.

Οι θέσεις του μετά το 1919:

• Υπέρ της κατάργησης του κοινοβουλευτισμού.

• Υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου.

ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΗ ΟΡΩΝ ΚΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ

Το Κόμμα των Φιλελευθέρων

(Ο Βενιζέλος) εξελέγη χωρίς να συμμετέχει στην προεκλογική αναμέτρη­ση: Ο Βενιζέλος απουσίαζε στην Ελβετία κατά την προεκλογική περίοδο, είχε όμως υποδειχθεί ως υποψήφιος βουλευτής Αττικοβοιωτίας.

Με την ομιλία του στην πλατεία Συντάγματος... υποστήριξε μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις: Ενώ το συγκεντρωμένο πλήθος κραύγαζε συνθήματα υπέρ της συγκρότησης Συντακτικής Συνέλευσης, που θα είχε ως σκοπό την πλήρη ανατροπή του συντάγματος και την αλλαγή του καθεστώτος, ο Βενιζέλος τά­χθηκε υπέρ της απλής αναθεώρησης του υπάρχοντος συντάγματος.

(Ο Βενιζέλος) αντιμετώπιζε προβλήματα με την εξασφάλιση ψήφου εμπι­στοσύνης: Κατά την πρώτη ψηφοφορία, στις 9 Οκτωβρίου 1910, παρατηρή­θηκε έλλειψη απαρτίας, ενώ κατά τη δεύτερη, σε σύνολο 362 βουλευτών ήταν παρόντες 266. Από αυτούς την κυβέρνηση υπερψήφισαν 208. Την πλειοψη­φία αυτή ο Βενιζέλος δεν τη θεώρησε αρκετή, έβλεπε όμως με σκεπτικισμό το ενδεχόμενο να παρουσιάζεται συχνά το φαινόμενο της έλλειψης απαρτίας, γι' αυτό και προχώρησε στην προκήρυξη νέων εκλογών. Επετράπη στο βασιλιά... να συμμετέχει στη διαδικασία της αναθεώρησης:

Ο Βενιζέλος πίστευε ότι με την τακτική της υποστήριξης του βασιλιά συνέβα-λε στην εμπέδωση ενός κλίματος εθνικής σύμπνοιας, την οποία είχε ανάγκη η χώρα σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο.

Τα αντιβενιζελικά κόμματα

Τα ένωνε ένας συντηρητικός προσανατολισμός: Ο συντηρητισμός τους προ­ερχόταν κυρίως από την αντιπολιτευτική τους διάθεση εναντίον του Κόμμα­τος των Φιλελευθέρων. Αυτό που επεδίωκαν ήταν η διατήρηση του παλαιού πολιτικού σκηνικού, που θα απέτρεπε την αύξηση της δύναμης των Φιλελευ­θέρων. Γι' αυτό, μετά τις εκλογές για αναθεωρητική βουλή το 1910, εμφανί­στηκαν ως συμπαγής ομάδα «ηνωμένων κομμάτων».

Η οικονομική πολιτική του Βενιζέλου έδειχνε να ευνοεί, κυρίως, τα ανώ­τερα κοινωνικά στρώματα: Το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο απ' ό,τι φαίνε­ται, γι' αυτό και η στάση του ραλλικού κόμματος δεν ήταν σαφής. Ο Βενιζέλος τάχθηκε υπέρ της οικογενειακής αγροτικής ιδιοκτησίας, δηλαδή εναντίον των ιδιοκτητών των τσιφλικιών. Την τακτική αυτή, που ευνοούσε τον καπιταλι­στικό τρόπο ανάπτυξης, επικροτούσαν μεγάλα τμήματα του αστικού πληθυ­σμού, γιατί προωθούσε μια αντιπροστατευτική πολιτική για τη γεωργία και θα είχε ευεργετική επίπτωση στη διαμόρφωση των τιμών των αγροτικών προϊόντων. Έτσι, η πολιτική του Βενιζέλου δεν ευνοούσε όλα τα ανώτερα στρώματα, γιατί ήταν αντίθετη με τα συμφέροντα των ιδιοκτητών των μεγά­λων κτημάτων.

Το ραλλικό κόμμα δεν είχε κάποιο συγκεκριμένο πρόγραμμα για την οικο­νομική ανάπτυξη: Από τα παραπάνω φαίνεται πόσο περίπλοκο ήταν το οικο­νομικό πρόβλημα. Η πολιτική του ραλλικού κόμματος για την οικονομία δεν μπορούσε να διαμορφωθεί εύκολα, γιατί σε πολλά σημεία ήταν σύμφωνη με τις ενέργειες του Βενιζέλου, από την άλλη όμως, το ζητούμενο ήταν να υπάρ­χει σαφής διάσταση απόψεων με το κόμμα που είχε την εξουσία.

Υποστήριζαν την «Ανόρθωση» που κατά την εκτίμηση τους δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν οι βενιζελικοί: Αντίθετα με την εκτίμηση του Εθνικού Κόμματος, κατά τη διετία 1911-1912 η οικονομία της Ελλάδας γνώρισε σταθε­ροποίηση και ανάπτυξη. Αυτό είχε ως συνέπεια να γίνει δυνατή η σύναψη δα­νείου, που χρησιμοποιήθηκε για την αναδιοργάνωση του στρατού και του στόλου, με αποτέλεσμα την κατάλληλη προετοιμασία της χώρας για τους Βαλ­κανικούς πολέμους.

Τα αριστερά κόμματα

Με σοσιαλιστικές ιδέες ξένες προς την κοινωνική βάση στην οποία ήθελαν να απευθυνθούν: Οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις, εργάτες των πόλεων και κολίγοι στα μεγάλα τσιφλίκια, που αποτελούσαν πάνω από το 60% του πληθυ­σμού, με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, ήταν αδύνατο να κατανοήσουν τις σο­σιαλιστικές θεωρίες και τις θεωρούσαν ξένες προς τα συμφέροντα τους.

Ο εθνικός διχασμός (1915-1922)

Ο βασιλιάς και το Γενικό Επιτελείο είχαν διαφορετική εκτίμηση: Το επιχεί­ρημα όσων υποστήριζαν τις Κεντρικές Δυνάμεις ήταν ότι η Αντάντ δεν πρόσφε­ρε καμιά εγγύηση στην Ελλάδα για τα οφέλη μετά τον πόλεμο, ούτε και για την εδαφική της ακεραιότητα απέναντι στη Βουλγαρία, που διεκδικούσε εδάφη της Μακεδονίας. Εξάλλου, η πρόταση του Βενιζέλου για παραχώρηση της Καβάλας στους Βουλγάρους, με αντάλλαγμα τη δυτική ζώνη της Μ. Ασίας, δεν ικανοποι­ούσε τους στόχους της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και επέτεινε τις εσωτε­ρικές αντιθέσεις.

Ο Βενιζέλος συγκρότησε δίκη του κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη: Οι φιλογερμανικές κυβερνήσεις είχαν επιτρέψει την κάθοδο βουλγαρικών στρατευ­μάτων στη Δυτική Μακεδονία, εφόσον οι Βούλγαροι είχαν μπει στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων. Η Αντάντ αντέδρασε με κατοχή της Θεσσαλονίκης, στην οποία ο Βενιζέλος συγκρότησε την επαναστατική του κυ­βέρνηση. Ακολούθησε η κατάληψη του Πειραιά από τους Γάλλους και η απο­μάκρυνση του βασιλιά.

Η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου και η δολοφονία του Ίωνος Δρα­γούμη: Η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου έγινε στις 30 Ιουλίου 1920 στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λυόν, από δύο απότακτους αξιωματικούς, και είχε ως συνέπεια τον ελαφρύ τραυματισμό του Βενιζέλου. Η είδηση αυτή προκάλε­σε την επόμενη ημέρα στην Ελλάδα την αντίδραση εξτρεμιστικών βενιζελι-κών στοιχείων που προκάλεσαν επεισόδια, τα γνωστά ως «Ιουλιανό». Σ' αυτά περιλαμβάνεται και η δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη από άνδρες του «Τάγ­ματος ασφαλείας».

Η συνασπισμένη αντιπολίτευση απροσδόκητα κέρδισε τις εκλογές: Η βασι­κότερη αιτία για την αποτυχία του Βενιζέλου ήταν η κόπωση από τη συμμε­τοχή της χώρας σε μακροχρόνιους πολέμους και η καθυστέρηση των κοινωνι­κών μεταρρυθμίσεων. Οι αντιβενιζελικοί εκμεταλλεύθηκαν τις περιστάσεις, υποστηρίζοντας την πολιτική ειρήνευσης.

Το μέτωπο κατέρρευσε, με αποτέλεσμα την ολοκληρωτική ήττα: Πρόκειται για το Μικρασιατικό πόλεμο, με τον οποίο έγινε ανεπιτυχής προσπάθεια αντι­μετώπισης του στρατού του Κεμάλ, ύστερα από στρατηγικά άστοχη προέλαση

στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, ενώ παράλληλα η Ελλάδα έχανε σταδιακά τα διπλωματικά στηρίγματα της.

Το Σοσιαλιστικό Κόμμα

Οι πλούσιοι γίνονταν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι: Κατά τη δε­καετία 1910-1920 τα ημερομίσθια των εργατών αυξήθηκαν περίπου 50%, ενώ ο τιμάριθμος, την ίδια περίοδο, αυξήθηκε κατά 300-400%. Τα ημερομίσθια των γυναικών ήταν χαμηλότερα κατά 50% από εκείνα των ανδρών.

Σταδιακά απομακρύνθηκε από αυτή, υιοθετώντας την αρχή της δικτατο­ρίας του προλεταριάτου: Η μεταβολή στις θέσεις του ΣΕΚΕ σχετίζεται με τις πολιτικές αλλαγές στη Ρωσία, μετά τη Ρωσική Επανάσταση.

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

1. Παράθεμα αρ. 22 (σελ. 91-92)

Το παράθεμα επιβεβαιώνει το περιεχόμενο της ιστορικής αφήγησης, στο οποίο α­ναφέρεται ότι ο Βενιζέλος υποστήριξε μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις και επιδίωξε τον εκσυγχρονισμό του πολιτικού συστήματος. Στο απόσπασμα του λόγου του στην πλατεία Συντάγματος, την 5η Σεπτεμβρίου 1910, διακρίνουμε δύο τμήματα:

Στο πρώτο γίνονται διαπιστώσεις για την επικρατούσα στην ελληνική κοινωνία κατάσταση, στους παρακάτω νευραλγικούς τομείς:

Ø  Στην αναχρονιστική νομοθεσία (αστική, εμπορική, ποινική) και στον τρόπο απονομής της δικαιοσύνης.

Ø  Στη δημόσια εκπαίδευση που δεν συνδέεται με τις ανάγκες της παραγωγής.

Ø  Στην Εκκλησία που δεσμεύεται από την τυπολατρία.

Ø  Στην τοπική αυτοδιοίκηση που χαρακτηρίζεται από επικράτηση φατρια­στικών μεθόδων.

Ø  Στην κεντρική διοίκηση που διατηρεί το καθεστώς της τυραννίας, όπως και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Ø  Στην έλλειψη ενδιαφέροντος για τις κατώτερες κοινωνικές ομάδες, τους αγρό­τες και τους εργάτες.

Ø  Στην αποτυχία οργάνωσης αξιόμαχου στρατού.

Στο δεύτερο επισημαίνεται η ανάγκη να ληφθούν ριζικά μέτρα για την αντιμετώ­πιση αυτών των προβλημάτων. Ο Βενιζέλος παρουσιάζει επιδέξια τη θέση του για αποφυγή πλήρους ανατροπής του πολιτειακού καθεστώτος, με την παρατήρηση ότι απαιτείται όχι αναθεώρηση επουσιωδών άρθρων του υπάρχοντος συντάγμα­τος αλλά και άλλων περισσότερο σημαντικών. Παρουσιάζει τη θέση του αυτή μάλιστα ως απαίτηση της κοινής γνώμης. Στο λόγο του αυτό θα υποστηρίξει με σα­φήνεια ότι είναι υπέρ της αναθεώρησης του συντάγματος και όχι της αντικατά­στασης του.

ΠΗΓΕΣ ΠΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

1. Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Βενιζέλου

           Έτσι εισάγεται ο φόρος του συνολικού εισοδήματος, δημοσιεύεται σειρά ευνοϊ­κών νόμων για τους καλλιεργητές, καταργείται το μεσαιωνικό καθεστώς της Κέρκυρας (1912), δημιουργούνται αγροτικοί συνεταιρισμοί, που οι εργασίες τους θα διευκολυνθούν από τα δάνεια της Εθνικής Τράπεζας (1914). Κυρίως τροποποιείται το άρθρο 17 του παλιού Συντάγματος για το απαραβίαστο της ι­διοκτησίας, έτσι που το νέο Σύνταγμα επιτρέπει την απαλλοτρίωση, έναντι α­ποζημίωσης, των μεγάλων κτημάτων για κοινωνικούς σκοπούς, ιδιαίτερα για την εγκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών, αν και η εφαρμογή αυτού του μέτρου αναβλήθηκε. Το εργατικό κίνημα αποκτά νέα οφέλη. Η επιρροή των εργατών της Θεσσαλονίκης, οργανωμένων κιόλας καλά με τη σοσιαλιστι­κή τους «Φεντερασιόν», παίζει επίσης σπουδαίο ρόλο. Το 1910 δημιουργούνται τα εργατικά κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά και τον ίδιο χρόνο ψηφίζεται ο νόμος 281, που απαγορεύει τη συμμετοχή των εργοδοτών στις εργατικές ορ­γανώσεις, θέτοντας έτσι τις βάσεις του συνδικαλισμού στην Ελλάδα...

Ν. Σβορώνος, Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, σελ. 116

Στο απόσπασμα αναφέρονται τα μέτρα που πήρε ο Βενιζέλος για να ανακουφίσει τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, ιδίως τους αγρότες και τους εργάτες, μέτρα που τους προστάτευαν από την εκμετάλλευση των μεγάλων τσιφλικάδων και από τους ιδιοκτήτες των βιοτεχνιών και βιομηχανιών. Οι ευνοϊκές ρυθμίσεις για τους καλλιεργητές αφορούσαν κυρίως τη δυνατότητα απόκτησης γης, με την απαλλο­τρίωση μεγάλων εκτάσεων γης (τσιφλικιών) στη Θεσσαλία και αργότερα στη Μα­κεδονία. Επειδή η οικονομική αδυναμία των μικροκαλλιεργητών ακόμη και ύ­στερα από αυτή τη ρύθμιση ήταν δεδομένη, διευκολύνεται η ίδρυση συνεταιρι­σμών και η δανειοδότηση τους από την Εθνική Τράπεζα. Μολονότι ο Βενιζέλος κατηγορήθηκε ότι ευνόησε το μεγάλο κεφάλαιο, στο απόσπασμα φαίνεται η πολιτική βούληση να περιοριστούν οι αυθαιρεσίες των εργοδοτών. Το εργατικό κίνη­μα φαίνεται ότι αρχίζει να αναπτύσσεται χάρη στις ευνοϊκές ρυθμίσεις που έγιναν από το 1910 και μετά.

2. Η οδυνηρή ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920

Οι εκλογές έγιναν, ύστερα and μικρή αναβολή, την 1η Νοεμβρίου 1920, και αποτέλεσαν οδυνηρή έκπληξη για το Κόμμα των Φιλελευθέρων, που υπέστη μεγάλη ήττα και δεν κατόρθωσε να αναδείξει βουλευτή ούτε και αυτόν τον Ε. Βενιζέλο. Ειδικότερα, το κυβερνάν κόμμα κέρδισε μόλις 118 έδρες (από τις 369 της Βουλής) και από αυτές τις μισές περίπου στη Δυτική και Ανατολική Θρά­κη (χωρίς αντίπαλο συνδυασμό) και τις υπόλοιπες στην Κρήτη, την Ήπειρο και σε ορισμένα νησιά. Από την άλλη πλευρά, η «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις» θριάμβευσε σε όλη σχεδόν την παλαιά Ελλάδα, ακόμη και σε περιοχές που θεω­ρούνταν προπύργια του βενιζελισμού. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί εδώ ότι η διαφορά στην κατανομή των εδρών οφειλόταν κυρίως στο πλειοψηφικό εκλο­γικό σύστημα και ότι η διαφορά ψήφων (που δεν μπορούν να υπολογιστούν α­κριβώς λόγω του τρόπου ψηφοφορίας με το σφαιρίδιο) υπήρξε πολύ μικρή έως μηδενική.

Τσουνάκος, «Η Μεγάλη Ελλάδα και η Μικρασ. Εκστρατεία», Εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια, τ. 25, σελ. 384

Στο απόσπασμα περιγράφεται η εκλογική αναμέτρηση του Νοεμβρίου 1920, στην οποία οι Φιλελεύθεροι γνώρισαν μεγάλη ήττα, αν και οι εκλογές πραγματοποιή­θηκαν μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, που προέβλεπε για την Ελλάδα σημαντικά εδαφικά οφέλη. Με το απόσπασμα διευκρινίζεται μια αιτία της εκλογικής ήττας των βενιζελικών, η οποία σχετίζεται με το εκλογικό σύστημα που ο Βενιζέλος είχε επιλέξει. Το εκλογικό σύστημα ήταν πλειοψηφικό. Αυτό ση­μαίνει ότι σε κάθε εκλογική περιφέρεια, το κόμμα που πλειοψηφούσε, ακόμη και με 1 ψήφο, κέρδιζε όλες τις βουλευτικές έδρες. Έτσι το κόμμα του Βενιζέλου, σύμφωνα με τους υπολογισμούς που μπορεί να γίνουν, κέρδισε με συντριπτική πλειοψηφία στις περιοχές που αναφέρει το απόσπασμα, ενώ παράλληλα έχασε με πολύ μικρή διαφορά ψήφων σε όλες τις υπόλοιπες εκλογικές περιφέρειες. Έτσι εξηγείται η απροσδόκητη ήττα στις εκλογές του 1920. Ωστόσο, τα αίτια της νίκης των αντιβενιζελικών κομμάτων σχετίζονται με πολλούς λόγους, σπουδαιότερος των οποίων είναι η κόπωση του λαού από τη συμμετοχή σε διαρκείς πολεμικές αναμετρήσεις και η δυσχερής οικονομική θέση μεγάλων τμημάτων του πληθυ­σμού, κυρίως των κατώτερων κοινωνικών τάξεων.

---

[1] Ï üñïò óôá äéÜöïñá êåßìåíá ðïõ 1821 äåí åßíáé ðÜíôá óôáèåñüò’ óõíáíôÜìå êáé ôïõò üñïõò åèíéêÞ ãÞ, åèíéêÜ ÷ùñÜöéá, åèíéêïß ôüðïé. ÏíïìÜóôçêáí åèíéêÜ êáé ü÷é äçìüóéá ãéáôß ôüôå äåí õðÞñ÷å åëëçíéêü êñÜôïò áëëÜ Ýèíïò åðáíáóôáôçìÝíï. Äéáêñßíïíôáé óå äýï êáôçãïñßåò’ ôá öèáñôÜ ( óðßôéá, íåñüìõëïé, ìáãáæéÜ) êáé óôá Üöèáñôá (ãç). ÌÜëéóôá üðïõ ãßíåôáé ëüãïò ãéá ÅèíéêÜ ÊôÞìáô åííïïýíôáé ôá Üöèáñôá

[2] Αντιμετώπιση των οικονομικών δυσκολιών και των οικονομικών απαιτήσεων του αγωνα, πληρωμή χρεών, μισθών, αγορά όπλων και πολεμοφοδίων, ιατροφαρμακευτικών προόντων.

[3] Κίνημα Τούρκων αξιωματικών στη Μακεδονία το 1908 υπό τον Κεμάλ Ατταρκούκ που επικράτησε σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Παρά τις διακηρύξξεις για αναγέννηση της Οθωμανικής  αυτοκρατορίας και πολιτική ισότητα των εθνοτήτων που ζούσαν στα όρια της, το καθεστώς των Νεότουρκων ακολούθησε πολιτική διώξεων, εκτοπίσεων και εκτουρκισμού των χριστιανικών πληθυσμών

[4] Επικράτηση Μπολσεβίκων και Οκτωμβριανής επανάστασης το 1917